Qendra e vogël e botës

Në botën tonë, në një qosh të universit, nuk do të ketë dashuri pa qendrat e vogla të botës, thotë shkrimtari, aktori dhe drejtuesi i qendrës “Pogranicje”, polaku Krzysztof Czyzewski (1958). Në librin Qendra e vogël e botës, me 12 sprova dhe një glosar, autori ofron modele për hapje dhe pranim të “Tjetrit”, të cilin nuk duhet ta shohim si rival dhe armik, por si partner. Vetëm kështu mund të ndërtohen ura të padukshme dialogu, mirëkuptimi dhe paqeje. (Krzysztof Czyzewski, Male centrum swiata, Sejny, 2017.)

Në sprovën “Europa Qendrore e vitit 1994 ose si t’i përkasim vetvetes”, Czyzewski shkruan për këtë rajon shumëkulturor, ku nuk munguan konfrontimet gjatë historisë. Mirëkuptimi në kësi rajonesh mund të arrihet duke u nisur nga lokalja dhe nëpërmjet një paradigme të re kulturore, që do të triumfonte kundrejt diskutimeve triviale të intelektualëve kombëtarë, të cilët ngurojnë t’i kritikojnë traditat nacionaliste. Ngurrimi e moçalizon jetën. Uji i moçalit është helmues. Veçanërisht për të rinjtë, të cilët duhet të kërkojnë burime të reja mendimi. Për një botë pa konfrontime duhet “vizioni i ri, vetëdija e re dhe forma e re e veprimit”. Duhet ndjenjë për bashkësi, bashkëpunim dhe hapje ndaj “Tjetrit”. Nisma mund të fillojë nga plani lokal, nga mjediset e vogla, “nga qendra e vogël e botës”, pastaj të shtrihet në fqinjësi dhe në përmasa europiane. Për krijimin e shoqërisë së re duhen aftësi për zgjidhjen e konflikteve dhe për praktikimin e tolerancës. Duhen programe moderne arsimore dhe forma të reja veprimi në kulturë, duke u bazuar në traditat lokale, por pa e konsideruar kulturën si muze etnografik. 

Czyzewski është kundër idesë së çrrënjosjes së njeriut nga kultura lokale. Aty ku ka kësi çrrënjosjeje s’mund të ketë as kulturë universale dhe as qytetarë të botës. Vendlindjen nuk e zëvendëson asgjë tjetër. “Dëshira për t’u kthyer në shtëpi” nuk është ikje nga moderniteti dhe as nga qytetërimi. Universalja mund të kërkohet te rrënjët tona.

Simon Veji, të cilit i referohet autori, thotë se koncepti modern mbi kombin i ngulfati format tjera të bashkësisë: qytetet, fshatrat, krahinat, rajonet, kurse paraja dhe shteti i zëvendësuan lidhjet tjera ndërnjerëzore.

“Shteti është aq i ftohtë sa nuk mund ta duam dhe sërish ai shkatërron dhe vret atë që mund ta duam”.

Czyzewski e kundërshton “komprometimin e padrejtë të atdheut dhe të traditës” dhe e afirmon bashkëjetesën me fqinjin. Vetëm kur e kemi shtëpinë tonë mund ta kuptojmë se s’mund të bëjmë jetë të izoluar. Atëherë e kërkojmë hapjen dhe takimin me të “Tjerët”.

“Njeriu pa shtëpi s’mund të jetë pjesëmarrës në gjërat e kësaj bote, sepse aty s’do ta kishte vendin e tij”.

Njeriu s’duhet të bëhet as rob i përkatësisë së tij, i njëmendësisë, i ksenofobisë. As të privohet nga e drejta për kritikë dhe zgjedhje të lirë. Ai nuk duhet t’i frikësohet përzierjes, larmisë, shumësisë. Duhet ta mësojë se identiteti është larmi, që nuk kuptohet lehtë. “Tjetri” nuk duhet shikuar si diçka ekzotike, por si partner, me të cilin kemi lidhje natyrore, konkurrojmë, shfaqim mospajtime, e mbrojmë dhe e kritikojmë.

Në sprovën “Kultura dhe solidariteti”, thotë se “kultura pa barabarësi dhe vëllazëri nënkupton robëri”. Njeriu lind për shkak të lirisë (siç thotë Sartri), por mund të jetë vërtetë i lirë vetëm nëse i kthehet solidaritetit. Liria pa solidaritet “mund të na robërojë”. Ndjenja e solidarizimit me “Tjetrin” krijohet nëpërmjet një paradigme të re kulturore, që “Tjetrin” nuk e sheh si rival dhe numër, por si vëlla. Kështu krijohet shoqëria solidare.

“Madhështia e një shoqërie shihet nga mënyra si sillet ndaj të kërcënuarve”.

Një nismë e këtillë mund të fillojë jo nga kultura e njëpërdorshme, por nga kultura e vërtetë, e cila duhet të bëhet e pranishme gjerësisht.

Në sprovën “Indi lidhës”, autori shkruan sërish mbi zonën kufitare, të cilës i duhet shkolla për ndërtuesin e urave. Në vendet me kontradikta, të cilat duken si të pashërueshme, duhet të krijohen inde lidhëse, siç i quajti Czeslaw Milosz-i. Duhet që e përbashkëta dhe mirëkuptimi të kërkohen brenda veçantive. Kjo mund të arrihet vetëm kur heqim dorë nga mendjemadhësia kombëtare dhe paragjykimet kulturore, por pa e harruar të kaluarën, të cilës nuk mund t’i ikim dhe as ta korrigjojmë. Me të duhet të përballemi.

Sprova “Swirowiecy” flet për aktivizmin në shoqëri. Fjala Swirowiecy përkthehet vështirë, mbase si “adhuruesit e çmendurisë”. Në këtë sprovë autori sugjeron të kërkojmë hapësira të reja në kulturë dhe arsim; të rigjallërohen atdhetë e vegjël; të nxitet dialogu ndërkulturor dhe të krijohet sistemi arsimor që na e mëson tolerancën dhe krijimin e raportit të ri ndaj traditës. Për këtë qëllim duhet art i angazhuar për shoqëri më të mirë. Jo “art për njerëzit”, por “art me njerëzit”, i cili nuk u shërben ideologjive, por mirëkuptimit ndërmjet njerëzve, kombeve dhe kulturave. Këtë mision mund ta çojnë përpara njerëzit aktivë në shoqëri. Aktivistë nuk janë ata që i angazhojmë në projekte. Aktivistë janë ata që duan të punojnë pa folur për para të imëta gjatë praktikimit të aktivizmit. Aktivistë mund të jenë njerëzit kreativë dhe bashkëpunues.

Në sprovën “Arsimi në agoranë e Sejnjanit” Czyzewski flet për vendin ku takohen dhe bashkëpunojnë popuj të ndryshëm; ku bashkohen patriotizmi dhe hapja ndaj të “Tjerëve”; ku bashkohen tradita familjare dhe raportet e mira ndërfqinjësore; e vërteta dhe dialogu; krenaria dhe refleksioni kritik; përkushtimi ndaj tolerancës dhe parimeve; theksimi i zërave individualë dhe i harmonisë polifonike; besimi dhe ekumenizmi; liria dhe përgjegjësia.

“A mund të jetë e plotë dashuria për atdheun e vogël nëse i përjashtojmë banorët e saj që kanë fe ose origjinë tjetër? A nuk është garanci për lumturinë tonë familjare kur fqinji e kalon pragun e shtëpisë sonë në paqe dhe  duke e ruajtur respektin e ndërsjellë?”.

Për një botë me harmoni duhet ndërveprim i përhershëm kulturor. Nuk duhet kërkuar “zgjidhje të përhershme”, përderisa bota polarizohet dhe rrethanat ndryshojnë vazhdimisht. Përveç ndërveprimeve kulturore, duhen ruajtur edhe veçantitë individuale. Dominimi ndaj “Tjetrit”, thotë Krzysztof Czyzewski, shoqërohet me rrënimin e urave. Prandaj duhet kulturë e re dhe moderne e dialogut. Duhen shkolla që na mësojnë ta ushtrojmë njohjen dhe hapjen ndaj “Tjetrit”. Duhen njerëz “të ndryshëm” që jetojnë në bashkësi, por duke e ruajtur traditën dhe kujtesën e tyre kolektive.

Duke iu referuar Hermann Hesse-së, autori na fton për bashkëpunim, dialog, afrim dhe lidhje me “Tjetrin”. Në botën kalimtare, që as nuk fillon dhe as nuk mbaron me ne, duhet sistem arsimor që e shpreh shpirtëroren. Për të krijuar ura bashkëpunimi duhet të krijohet edhe gjuhë tjetër, me fjalë të reja, që mundësojnë ta njohin “Tjetrin” dhe “Vetveten”. Dialogut i duhet komunikimi i ri, i çliruar nga gjuha e ideologjive. Dialogu nuk arrihet lehtë. Ai është “proces i pakryer” dhe “përfundimisht i përkohshëm”. Dialogu arrihet vetëm nëse çlirohemi nga gjuha e së kaluarës, gjuha e konfrontimit, e vetëmbrojtjes dhe e mitologjisë kombëtare. Për këtë qëllim duhet risia, origjinaliteti dhe kreativiteti.

Edhe në sprovën “Koha e animimit të kulturës” autori na fton për hapje ndaj “Tjetrit” nëpërmjet ideve të reja në praktikat kulturore. Pra, të mos ngulfatemi nga gjërat e përkohshme dhe sipërfaqësore. Të krijohet kulturë aktive. Të mos manipulohet, keqpërdoret dhe tabuizohet e kaluara. Shkaku i luftërave në ish-Jugosllavi, thotë Czyzewski, nuk ishte e kaluara, por manipulimi i saj, kërkimi i fajtorit te “Tjetri”, pra ksenofobia dhe nacionalizmi.

Ndërtimi i urave, që i lidhin rajonet dhe kulturat, nuk bëhet me teknologji, por me njerëz që punojnë bashkërisht, që komunikojnë dhe punojnë për dialogun. Ky proces e paraqet “të përhershmen e pakryer”. Sepse urat në zonat kufitare (të përziera etnikisht) nuk ndërtohen njëherë e përgjithmonë, por vazhdimisht dhe falë arkitektëve të bashkimit.

“Ura e padukshme” është sprova tjetër mbi ndërtimin e urave të bashkëpunimit. Për ndërtimin e urave të padukshme duhet arkitekti që krijon harmoni të pjesëve. Ai nuk i përjashton, anashkalon dhe harron ata që na shqetësojnë, mundojnë, lëndojnë, vetëm që jeta të na bëhet më e lehtë.

“Kur muzikanti krijon një orkestër, i zgjedh vetëm më të mirët – ata që kanë vesh dhe talent për muzikë. Mimari (arkitekti) nuk mund të veprojë kështu. Ai duhet t’i rezistojë tundimit të elitizmit. Aftësia e tij qëndron te menaxhimi i situatës që na imponon jeta në kohë dhe në vend të caktuar dhe jo të kërkojë njerëz të tjerë me të cilët do të punojë”.

Për ndërtimin e urave të padukshme duhet mençuria që i kundërvihet rrënimit, harresës, frikës, destruktivitetit, konfliktit. Duhet bashkëjetesa, dialogu, mirëkuptimi, integrimi, gjithëpërfshirja. Duhen arkitektët që e njohin fizikën dhe metafizikën. Ura është tërësi. Ajo mund të rrënohet nga indiferenca, padija, verbëria, arroganca. Ndërtimi i urës e kërkon ndjenjën për “Tjetrin”. Nuk mund ta ndërtojmë vatrën tonë nëse nuk e njohim fqinjin e Bregut Tjetër. Nëpërmjet urës mund të vijë edhe armiku, por pa urën jemi të izoluar, kurse izolimi mund të jetë vetëm i përkohshëm.

Ura, sipas Krzysztof Czyzewski, jeton vetëm në përmasën jomateriale. Ajo mund të ndërtohet vetëm në ndërveprim me vendin, natyrën dhe njerëzit. Pra, nëpërmjet polifonisë. Ndërtimi i urës së padukshme është vepër kolektive. Për ndërtimin e saj duhet misteri që ndërton ura dhe duart e huaja.

Sprova na nxit të meditojmë për urat që ndajnë edhe pse në të kaluarën u ndërtuan që t’i bashkonin njerëzit e dy brigjeve.  

Czyzewski shkruan për ndërtimin e urave edhe në sprovën “Letër për urën e përbashkët në Galile”. Për të ndërtuar ura, thotë ai, duhet më parë ta njohim realitetin, me të gjithë kufijtë, ankthet, ëndrrat, ndarjet ideologjike, konfrontimet dhe pastaj ta ndryshojmë këtë realitet.

Nëpërmjet urave, shton ai, lidhemi me Bregun tjetër, por pa e harruar qendrën tonë të vogël. Në kohë pasigurie, kur ka krizë të shumëkulturalitetit, luftëra dhe ndryshime klimatike, njerëzit e kërkojnë shpëtimin te qendra e tyre e vogël – familja. Aty mund ta mbrojmë identitetin dhe vazhdimësinë. Aty mund ta kultivojmë ndjenjën e solidaritetit ndaj “Tjetrit”. Rrënjosja vetëm në një breg, nuk zgjidh asgjë në shtigje më të gjata.

Në sprovën “Erosi dhe Mnemosina”, autori na kujton se duhet ta ruajmë dashurinë dhe kujtesën, përndryshe pason lobotomia – një procedurë ku personit i hiqet pjesa e përparme e trurit, që është përcaktuese për personalitetin e njeriut dhe përgjegjëse për sjelljen e tij. Kjo praktikë aplikohej kur mungonin ilaçet për shërimin e sëmundjeve mendore.

“Vdekja jeton duke e vrarë kujtesën. Lobotomia nuk është operacion, siç është heqja e qelizave të kancerit apo nxjerrja e veshkës. Ajo është vrastare. Sëmundja e Alchaimer-it na nxjerr nga kjo botë (…) Kujtesa jeton duke e vrarë vdekjen. Le të kujtojmë të gjallët dhe të vdekurit, përtej kufijve të vetëdijes dhe ekzistencës fizike (…) Ai që kujtohet vazhdimisht udhëton nga vendi në vend. Kujtesa është kthim.”

Në sprovën “Qendra e vogël e botës”, autori shkruan për bashkëpunimin ndërkulturor të bazuar në një paradigmë të re, e cila përmblidhet me formulën: “Mendo lokalisht dhe vepro globalisht”. Ai mendon se specifikat kulturore lokale janë jetike për ekzistencën e njeriut, por “qendra e vogël e botës” nuk duhet të ushqehet me dobësitë e të tjerëve. Ajo nuk duhet ta synojë sundimin e rrethit. Nuk duhet të niset nga ekskluzivja dhe logjika e përjashtimit. Nuk e duhet ta pranojë ksenofobinë. “Qendra e vogël e botës” duhet ta kërkojë dialogun, bashkëpjesëmarrjen, vetëpërgjegjësinë. Të respektojë dallimet, kujtesën e ndryshme historike dhe këndvështrimin tjetër mbi botën. Mjediset lokale, që janë shumë të rëndësishme për takime ndërmjet njerëzve, janë të rëndësishme sepse i ruajnë veçantitë që i gëlltit globalizmi.

Në këtë sprovë autori thotë se dialogut me “Tjetrin” duhet t’i paraprijë pastrimi i kujtesës nga gënjeshtrat, por edhe krijimi i kulturës me qasje kritike ndaj të kaluarës. Sipas autorit, vetëm kur e kaluara do të njihet siç është, atëherë mund të krijohet dialog me “Tjetrin”. Ky dialog duhet të bazohet në mirëbesim. Bashkëpunimi me “Tjetrin” mund të arrihet nëpërmjet praktikave të reja kulturore. Pra, kur kultura praktikohet për qëllime humane dhe nuk e përjashton solidaritetin. Ky angazhim mundëson ndërtimin e urave të padukshme të bashkëpunimit. Kështu krijohen vepra të përbashkëta, nëpërmjet të cilave identifikohen njerëz kulturash, etnish dhe religjionesh të ndryshme.

“Etosi i amatorit” është sprovë mbi angazhimin për një community arts – që autori e përkufizon si praktikë artistike dialoguese dhe bashkëpunuese ndërmjet artistëve profesionistë me amatorët lokalë, të cilët punojnë bashkërisht, veçanërisht në bashkësitë e kërcënuara ekonomikisht. Termin “amator” Czyzewski-n nuk e përdor sipas domethënies së gjithëpranuar. Ai flet për amatorin me qëllime të mira për të kontribuuar në shoqëri. Ai është njeriu që vepron “me zemër dhe dashuri”, për të mirën e përgjithshme.

Sprova “Shtigjet e vijës kufitare”, është si poezi e mendimit. Autori i rikthehet temës së preferuar: dialogut në zonat kufitare dhe jep mesazhet: t’i praktikojmë idetë në zonat kufitare për të krijuar ura të padukshme dialogu. Ta njohim fqinjin e Bregut Tjetër. Të punojmë për një mirëkuptim dhe komunikim me “Tjetrin”. Të përfshijmë në kulturë një komunitet sa më të gjerë. Nëpërmjet shembujve të vegjël të japim mesazhe të mëdha. Të punojmë kundër dhunës, ksenofobisë. Të krijojmë paradigmë të re kulturore, të bazuar në solidaritet, bashkëpunim, dialog, paqe, bukuri, festë dhe reflektim.

Nga libri Qendra e vogël e botës nxjerrim mesazhe të çmuara edhe për realitetin që mbizotëron në rajonin tonë, ku duhet të krijohet paradigmë e re kulturore dhe formë e re komunikimi, që për momentin duken si utopi.