Gojkoviq-Arbutina: Organizatat joqeveritare në Republika Serpska me ligj do të etiketohen si agjentë të huaj (Intervistë)

Kriminalizim i sërishëm i fyerjes dhe shpifjes, etiketim i të gjitha organizatave joqeveritare që marrin donacione nga jashtë (përfshirë edhe organizatat që merren me gazetari) si “agjentë të ndikimit të huaj”  dhe përpilim i Regjistrit të mediave ku shteti do të vendosë se kush mund, e kush nuk mund të merret me veprimtari gazetareske. Kjo është vetëm një pjesë e zgjidhjeve ligjore  që seriozisht e vënë në pikëpyetje lirinë e mediave në Republikën Serpska, që është pjesë përbërëse e BeH-së. Mediat dhe shoqatat e qytetarëve janë nën presion të jashtëzakonshëm, ndërsa ekziston mundësia që një pjesë e tyre plotësisht të shuhen. Në lidhje me këto çështje Meta.mk bisedoi me Sandra Gojkoviq-Arbutina, kryeredaktore dhe redaktore përgjegjëse e “Nezavisne novine”, transmeton Portalb.mk.

Në një bisedë ne i treguam për “goditjen e fundit” mediatike  në Maqedoni, për aktgjykimin kundër IRL-së, me të cilin Gjykata Themelore Civile vlerësoi se një organizatë joqeveritare nuk mund të merret me veprimtari gazetareske dhe se në fakt “gazetarët e IRL-së nuk janë gazetarë”. Kjo gjë nuk ngjalli një habi të madhe te Arbutina, sepse, sipas saj, edhe  në Republikën Serpska presioni i këtillë ka filluar papritmas, që pastaj të përhapet nëpër një sistem të tërë zgjidhjesh ligjore me të cilat u pamundësohet gazetarëve që të punojnë lirshëm.

E gjithë kjo, padyshim na përkujton ligjin e përhapur për “agjentët e huaj” në Rusi, siç njoftoi para disa ditësh Radio Evropa e Lirë, duke u thirrur në një deklaratë të zëvendës-ministrit të drejtësisë Oleg Sviridenko, sipas të cilit do tu  imponohen dënime deri në 500.000 rubla (5.660) dollarë palëve të treta që “qëllimisht ose pa qëllim” promovojnë ose shpërndajnë materiale të prodhuara nga subjekte “agjentë të huaj” pa i atribuar në mënyrë adekuate.

Sviridenko për TASS-në ka deklaruar se ministri rus i drejtësisë Konstantin Çujçenko do ta nënshkruajë urdhrin adekuat deri në fund të këtij muaji, e pastaj do të lëshohet dekret  qeveritar, me çka autoritetet ruse do të fillojnë të shqiptojnë dënime që do të vlejnë si për “bibliotekat, librat, universitetet, televizionet”, ashtu edhe për “njerëzit e thjeshtë”.

Përndryshe, ligji ekzistues lejoi etiketim të mediave dhe gazetarëve individual si “agjentë të huaj”, duke i përfshirë edhe ato që nuk kanë financim nga jashtë vendit, por janë “nën ndikim të huaj”, dhe kërkon prej tyre që t’i etiketojnë të gjithë materialet e tyre si të prodhuara nga “agjent i huaj”. Ndërkohë, më shumë se 30 të punësuar në Radion Evropa e Lirë janë regjistruar si “agjentë të huaj” nga ana e  Ministrisë së Drejtësisë të Rusisë. Me sa duket e gjithë kjo po afrohet edhe deri te Republika Sërpska, sipas asaj që na e tregoi kryeredaktorja e “Nezavisne Novine”.

Deri ku është procedura e miratimit të ligjit me të cilin çdo shoqatë qytetarësh që do të fitojë projekt nga jashtë vendit ose do të financohet në atë mënyrë do të etiketohet si “agjent i ndikimit të jashtëm”?

Gojkoviq-Arbutina: Tanimë ka kaluar Projekt-ligji për regjistrin e posaçëm dhe publikimin e punës së organizatave joqeveritare.  Do të pasojë seancë publike, e pastaj si propozim ligj kalon në kuvend për miratim. Kjo sipas gjitha gjasave do të ndodhë deri në fund të dhjetorit të këtij viti. Ligji vjen menjëherë pas ndryshimeve të Kodit Penal, në të cilin u përfshi kriminalizimi i shpifjes, që është skajshëm simptomatike.

Çka është kyçe në ligjin me të cilin definohen “agjentët e ndikimit të huaj”?

Gojkoviq-Arbutina: Organizatat joqeveritare tashmë janë të përfshira në shumë ligje. Ato duhet të dorëzojnë raporte deri te të gjitha agjencitë mbi punën e tyre  – për pagesën e taksave, financimin, faktikisht ato u nënshtrohen të njëjtave ligje si çdo kompani tjetër. Nga ana tjetër, asnjë donator nuk dëshiron të punojë me cilëndo organizatë qytetarësh që nuk i ka të gjitha financat e mbuluara ligjërisht. Donatorët kërkojnë transparencë se ku dhe si janë shpenzuar të gjitha paratë. Të gjitha raportet financiare  të organizatave joqeveritare janë publike dhe janë të shpallura në ueb-faqet e tyre.

Pastaj, shumica e portaleve më të vegjël janë regjistruar si shoqata qyetetarësh, sepse është më i lehtë procesi i regjistrimit, nevojiten më pak dokumente dhe ngjashëm, edhepse ato i paguajnë të gjitha kontributet për të punësuarit, tatimet etj. Mirëpo, këtu qëndron problemi më i madh, i cili sipas meje është me të vërtetë diskriminues. Ka formulim “Agjent i ndikimeve të huaja”.

Nëse jeni një organizatë joqeveritare që merr donacione nga Suedia, Norvegjia, SHBA-të, Gjermania, Zvicra etj., ose për shembull, merreni me ekologji dhe dëshironi të organizoni një iniciativë për pastrimin e lumenjve, ju me iniciativën tuaj shkoni deri në Qeveri dhe te Ministria e Ekologjisë dhe thoni: “duhet patjetër të pastrohen lumenjtë, kjo është kompetenca juaj”, e në këtë mënyrë ju bëni presion. Tani, me këtë ligj, nëse dikush merret me ekologjinë dhe nëse drejtohet te cilido institucion qeveritar me kërkesë që të bëhet diçka në lidhje me pastrimin e lumenjve, kjo mund të kuptohet si presion politik. Me këtë ligj u ndalohet veprimi politik organizatave joqeveritare dhe tashmë paraprakisht u ngushtohet fusha dhe domethënia e veprimit të  tyre, sepse si veprim politik mund të kuptohet edhe apeli deri te Ministria e Ekologjisë për pastrimin e lumenjve, sepse ministria është pjesë e Qeverisë.

Çfarë pasojash mund të ketë nga e gjithë kjo?

Gojkoviq-Arbutina: Me këtë praktikisht do të legalizohen pseudonimet që tani i mbajmë – “mercenarë të huaj”, “tradhtarë”, “sorosoidë”. Tani të gjitha këto do të përfshihen nën një emërtim – “agjent i ndikimeve të huaja”. Një person i arsimuar mbase do ta ketë të qartë se për çfarë bëhet fjalë, por një njeriu mesatar t’i thoni se dikush është agjent i ndikimit të huaj, ai do të mendojë se ky është këtu që t’i rrënojë institucionet, të bëjë diçka të keqe kundër Republikës Serpska, praktikisht krijohet një stigmë – sikur të gjitha organizatat joqeveritare të jenë të bashkuara për t’i rrënuar institucionet e shtetit.

Si mendoni, cili është motivi për gjithë këtë?

Gojkoviq-Arbutina: siç thashë edhe më herët ne tani kemi kriminalizim të shpifjes. Ne ishim të parët në rajon që e dekriminalizuam shpifjen, kjo ndodhi pas viteve të 90-ta dhe ishte një festë për ne. Dhe edhe pas 20 e ca vitesh përsëri e fusim atë, ndërkohë që kërkesat nga BE-ja janë pikërisht për të kundërtën – dekriminalizimin e shpifjes, sepse çdo gjë tjetër është thjesht e pacivilizuar. Me këtë ne kthehemi 100 vite pas.

E tani u sulën kah sektori civil. Është një mjedis shumë i keq për punën e tyre dhe mendoj se pas kësaj shumë prej tyre do të heqin dorë, ndërsa shumë edhe nuk do të mund të punojnë nën atë lloj presioni.

Ministria e Drejtësisë do të jetë kompetente për këto organizata të shoqërisë civile, do të mund të bëjë kontrolle të jashtëzakonshme, të bëjë kontroll të paparalajmëruar të dokumenteve të tyre, t’ua ndalojë punën… Tani, nëse keni qoftë edhe një fletushkë, në kuadër të një projekti të caktuar, çfarëdo, çfarëdo lloj dokumenti, aty do të duhet të shënohet qartë se jeni “agjent i ndikimit të huaj”.

E tani u sulën kah sektori civil. Është një mjedis shumë i keq për punën e tyre dhe mendoj se pas kësaj shumë prej tyre do të heqin dorë / Foto: Meta.mk

Por, gjithsesi, përse dikush do vendoste të ndërmarrë një hap të këtillë?

Gojkoviq-Arbutina: Mendohet se ka një hyrje të madhe të parave të huaja. Por, prandaj ekzistojnë organizatat joqeveritare, prandaj janë joqeveritare, sepse nuk financohen nga buxheti.

Nuk po them se nuk ka nga ata që mund të kenë qëllime pak më të ndryshme, të tilla mund të jenë ndoshta një, dy ose tre, por nuk mund t’i vendosim të gjithë në të njëjtin kosh. E dini, ne jemi një mjedis i vogël, 200 mijë njerëz dhe ky lloj etiketimi do të jetë i vështirë edhe për ata që merren me këtë veprimtari, por edhe për fëmijët dhe familjet e tyre.

A keni reaguar ju për këtë projekt-ligj?

Gojkoviq-Arbutina: E kam të vështirë t’i numëroj të gjitha reagimet. Janë me qindra. Edhe si gazetari edhe si gazetarë edhe si organizata joqeveritare kemi angazhuar edhe juristë, që të mos kemi pretendime laike, të cilët na kanë treguar, paragraf pas paragrafi, se çfarë është këtu joetike dhe çfarë është në kundërshtim me të drejtat e njeriut. Nuk ndodhi asgjë.

Kur po zhvillohej dëgjimi publik, kjo u bë vetëm sa për ta realizuar procedurën. Edhe juristët thanë se ky ligj është aq i keq sa nuk mund as të rregullohet, e as të ndryshohet.

A bëhet tek ju rregullimi i mediave online?

Gojkoviq-Arbutina: Jo. Portalet nuk janë të rregulluara me asnjë zgjidhje ligjore. Tani në atë paketë, bashkë me Kodin Penal dhe atë për agjentët e huaj, është edhe Ligji për Mediat, i cili po miratohet pas 27 vitesh. Ligji ynë tani i njeh vetëm televizionet, gazetat apo radiot, ndërsa ka një seksion që thotë se mund të merret një tirazh i tërë nëse vlerësohet. Ne kemi njëzet vjet që kërkojmë një ligj, nuk e fituam dhe vetëm pas këtyre dy, tani po bëhemi me një Ligj të ri për Mediat.

Çfarë parashihet në këtë ligj?

Gojkoviq-Arbutina: Ka një grup pune këshillimor, i cili do të kërkojë nga ne të themi se çfarë duam, por pas këtyre dy ligjeve nuk besoj se kjo do të jetë një zgjidhje e mirë, sepse mendoj se kjo është një paketë – një paketë sistematike që rrumbullakëson një histori të tërë.

Të gjitha këto ligje nuk janë në përputhje me rregulloren evropiane, por përsëri janë miratuar, ndërsa ne morëm statusin e kandidatit. Pra, në momentin kur bëmë betejat më të mëdha për këto ligje, morëm statusin e kandidatit dhe tani ja, po kthehemi pas.

Në ligjin e ri do të përfshihen edhe portalet, por ne kërkojmë që pronësia e tyre të jetë transparente. Kjo nuk u pëlqeu aq shumë, ndërsa ne mendojmë se kjo është qenësore për të ditur se kush qëndron pas një mediumi të caktuar. Ata, nga ana tjetër, duan të krijojnë një Regjistër të mediave, që është gjithashtu një lloj rreziku, sepse nëse në atë regjistër ka opsione eliminuese, për shembull nëse një media nuk mund të themelohet nga një OJQ, atëherë ajo media nuk do të të mund të regjistrohet në atë regjistër. Ndërsa Regjistrin e bën shteti, e kështu nuk do të mund të shkohet në ngjarje publike, në konferenca për shtyp nëpër institucione, gjë që është shumë e rrezikshme.

Na duhet një ligj për mediat, por frika ime është se pas këtyre dy ligjeve nuk mund të presim asgjë të mirë.

Çfarë ju motivon tani për të punuar në fushën e gazetarisë?

Gojkoviq-Arbutina: Kjo po zgjat tashmë një vit, jemi të stërlodhur duke përsëritur se sa e keqe dhe sa e rrezikshme është, sa jodemokratike. Kur folëm për kriminalizimin u përpoqëm t’u themi njerëzve se ai vlen për të gjithë, për këdo që shkruan diçka në rrjetet sociale, madje edhe në një kafene nëse thoni diçka dhe ka dy dëshmitarë mund të përfundoni me një kallëzim penal për shpifje. Publiku mendonte se mediat po ngrenë në panik, por jo, kjo vlen për të gjithë. Vlen për çdo individ. Gjobat nuk janë të larta në këtë rast, por gjoba nuk është aq e rëndësishme.

Tek ne procedura penale zgjat nga 3-5 vjet dhe ndërkohë paditësi ka të drejtë të kërkojë që t’ju konfiskohen pajisjet, t’ju ndalojë punën… Për shembull, nuk mund të fitonini tender për shpallje, sepse kusht për këtë është që të mos jeni nën procedim penal. Media jonë jeton vetëm nga shpalljet, prandaj një gjë e tillë praktikisht do na mbyllte në pak muaj, e të mos flas për mediat e vogla që jetojnë nga reklamat.