Axhenda e gjelbër e Bosnjës dhe Hercegovinës është bllokuar nga e sotmja gri

Në Federatën e Bosnjës dhe Hercegovinës ka rreth 2000 deponi të egra të mbetjeve komunale, të cilat zënë rreth 1 milion m2 të sipërfaqes së këtij entiteti. Nga kjo përqindja e mbetjeve farmaceutike është 20%, mbetjeve kimike 23% dhe mbetjeve infektive 55%. Bosnja dhe Hercegovina gjithashtu nuk ka një kornizë legjislative të miratuar për ekonominë rrethore.

Burimi: Respublica

Autor: Minel Abaz

Zgjedhjet lokale janë mbajtur dy herë (në vitin 2020 dhe 2024), kurse zgjedhjet e përgjithshme një herë (në vitin 2022) që kur Bosnja dhe Hercegovina – së bashku me Shqipërinë, Malin e Zi, Kosovën, Maqedoninë e Veriut dhe Serbinë – në nëntor të vitit 2020 nënshkruan Deklaratën e Sofjes, e cila përcakton udhëzimet kryesore për zbatimin e Axhendës së Gjelbër Evropiane, një strategji e vitit 2019 që synon ta bëjë Evropën kontinentin e parë neutral ndaj klimës deri në vitin 2050.

Janë pesë fusha kyçe, me afate të përcaktuara për secilën prej tyre, në të cilat, duke nënshkruar Deklaratën e Sofjes për Axhendën e Gjelbër për Ballkanin Perëndimor, vendet angazhohen për zbatimin e aktiviteteve. Këto janë fushat e dekarbonizimit dhe rezistencës klimatike, ekonomisë rrethore, eliminimit të ndotjes së ajrit, ujit dhe tokës, sistemeve të qëndrueshme ushqimore dhe zonave rurale dhe biodiversitetit: mbrojtja dhe restaurimi i ekosistemeve.

Për aktivitetet nga Plani i Veprimit për zbatimin e Axhendës së Gjelbër, që i referohet periudhës 2021-2030, janë planifikuar fonde prej nëntë miliardë eurosh, të cilat janë përcaktuar nga Instrumenti për Asistencën e Para-Aderimit (IPA III) për të ndihmuar në përafrimin e rritjes ekonomike të vendeve të Ballkanit Perëndimor me vendet e BE-së.

Përparësitë strategjike të Bosnjës dhe Hercegovinës, në përputhje me legjislacionin (acquis) e BE-së dhe që lidhen me fusha të ndryshme të Axhendës së Gjelbër, përfshijnë aktivitete për të ruajtur burimet natyrore dhe për të transformuar Bosnje dhe Hercegovinën në një ekonomi më të gjelbër dhe më të qëndrueshme.

Katër vjet më vonë, është koha për të kontrolluar nëse dhe sa ka bërë Bosnja dhe Hercegovina për të përmbushur aktivitetet nga Axhenda e Gjelbër, apo nëse firmosja në Sofje mbeti vetëm një “letër e vdekur”.

Nga statusi i kandidatit deri te hapja e negociatave të anëtarësimit – dhe mbrapa

Në mesin e dhjetorit të vitit 2022, Këshilli i Çështjeve të Përgjithshme (GAC) mbështeti propozimin e Komisionit Evropian për t’i dhënë Bosnjë dhe Hercegovinës statusin e vendit kandidat për anëtarësim në Bashkimin Evropian, me një listë prej 14 kushtesh që vendi duhet të përmbushë në fushën e sundimit të ligjit dhe luftës kundër korrupsionit. Më pas, në mars të vitit 2024, Këshilli Evropian miratoi hapjen e negociatave të anëtarësimit midis Bosnjë Hercegovinës dhe Bashkimit Evropian.

Pak më herët, në janar të vitit 2024, në Bosnjë dhe Hercegovinë u mbajt seanca konstituive e Ekipit të Punës për zhvillimin e Planit të Reformës për Planin e Rritjes për Ballkanin Perëndimor. Plani i reformës për Bosnjë dhe Hercegovinën është një dokument që përmban katër prioritete, përkatësisht: Tranzicioni i gjelbër dhe dixhital, zhvillimi i sektorit privat dhe mjedisit të biznesit, zhvillimi dhe mbajtja e kapitalit njerëzor dhe sundimi i ligjit.

Ekipi i punës duhet të bjerë dakord për axhendën përfundimtare të reformës, ku do të renditen të gjitha reformat, pra projektet e investimeve dhe burimet e nevojshme financiare për zbatimin e tyre. Në versionin përfundimtar të dokumentit, parashikohet një lloj tranzicioni i gjelbër, nëpërmjet rinovimit të ndërtesave publike, reformave në fushën e minierave si tranzicioni i rajoneve minerare dhe rikualifikimi i rreth 20% të minatorëve të vendit dhe punësimin e rreth 40% të minatorëve në Bosnjë dhe Hercegovinë në sektorë të tjerë ekonomikë.

Megjithatë, për versionin përfundimtar nuk u arrit asnjë marrëveshje, as nuk u miratua nga Ekipi i Punës i Këshillit të Ministrave të Bosnjë dhe Hercegovinës në fund të korrikut 2024, kështu që Komisionit Evropian iu dorëzua një dokument i paplotë, i cili nuk përfaqëson një axhendë reformash dhe nuk pasqyron të gjitha rekomandimet e Komisionit Evropian. Duke mos arritur një marrëveshje mbi axhendën përfundimtare të reformës për Planin e Rritjes, rruga evropiane e Bosnjë Hercegovinës ka ngecur, kurse projektet në fushën e tranzicionit të gjelbër dhe dixhital mbeten “në korridorin e pritjes”.

Së paku për sa i përket nivelit shtetëror të Bosnjë dhe Hercegovinës. Institucionet shtetërore të Bosnjë Hercegovinës si dhe institucionet e Bosnjë Hercegovinës, entiteti Republika Srpska janë ndër ata që nuk i janë përgjigjur pyetjeve të mia deri në kohën e shkrimit të këtij teksti. Nga institucionet e Bosnjës dhe Hercegovinës, entiteti Federata e Bosnjës dhe Hercegovinës, pyetjes sime iu përgjigj, kështu që fokusi i këtij teksti do të jetë pikërisht ky entitet.

Qeveria e Federatës së Bosnjës dhe Hercegovinës filloi në janar të vitit 2024 programin strategjik pesëvjeçar të Tranzicionit të Gjelbër me qëllim të vendosjes së një qasjeje sistematike dhe forcimit të bashkëpunimit për zbatimin e tranzicionit të gjelbër, i cili do të harmonizohet me Axhendën e Gjelbër të BE-së për Ballkani Perëndimor.

Marrëveshja financiare për zbatimin e programit strategjik të Tranzicionit të Gjelbër, me vlerë 1.8 milionë euro, parashikon mbështetje për transformimin e biznesit për të paktën 100 kompani të vendit në industrinë e metaleve, drurit, tekstilit dhe ndërtimit dhe prodhimin e plastikës, duke aplikuar praktika rrethore dhe duke u përgatitur për mbështetje financiare të gjelbër. Përveç kësaj, këto kompani do të marrin mbështetje teknike të përshtatur për t’u përgatitur për harmonizim me kërkesat e BE-së për futjen e një takse ndërkufitare të CO2 (CBAM), e cila do të zbatohet gjithashtu edhe për Bosnjë dhe Hercegovinën.

Në qershor të vitit 2024, në Kantonin e Posavinës u shpallën dy zona të reja të mbrojtura – Staraça dhe Tishina, kanton që është pjesë e entitetit të Federatës së Bosnjës dhe Hercegovinës. Në fund të korrikut, është nënshkruar edhe Marrëveshja financiare për zbatimin e projekteve “Menaxhimi i pranueshëm mjedisor i ndotësve organikë të qëndrueshëm në sektorin industrial dhe të menaxhimit të mbetjeve në Bosnjë dhe Hercegovinë (POPS)” dhe “Qëndrueshmëria e zonave të mbrojtura në Bosnjë dhe Hercegovinë (SPA)”, kurse në mesin e shtatorit, Qeveria e Federatës së Bosnjës dhe Hercegovinës, me propozimin e Ministrisë Federale të Mjedisit dhe Turizmit, vendosi ndryshime në Ligjin për Mbrojtjen e Natyrës.

Ministria Federale e Mjedisit dhe Turizmit më konfirmoi se kjo ministri, në përmbushjen e detyrimeve të saj nga Deklarata e Sofjes për Ballkanin Perëndimor, ka kryer aktivitete për përmirësimin e kuadrit legjislativ në drejtim të harmonizimit të rregulloreve me rregulloret e Bashkimit Evropian për komponentë të caktuar të mjedisit, përkatësisht në fushën e mbrojtjes së ajrit, legjislacionit horizontal, menaxhimit të mbetjeve dhe mbrojtjes së natyrës.

U miratua Ligji i ri për mbrojtjen e ajrit, Ligji për ndryshimin e ligjit për menaxhimin e mbeturinave, Rregullorja për mënyrën e shpërndarjes dhe investimit të tarifave të grumbulluara për kategori të veçanta të mbeturinave dhe kushtet për dhënien e stimujve, Rregullorja për produktet që pas përdorimit bëhen kategori të veçanta të mbetjeve dhe kriteret për llogaritjen dhe mënyrën e pagesës së tarifave, si dhe Rregulloren për dhënien e lejeve për veprimtari të biznesit të vogël për menaxhimin e mbeturinave.

Propozimi i Ligjit për ndryshimin e Ligjit për Mbrojtjen e Natyrës është dërguar në Parlamentin e Federatës së Bosnjës dhe Hercegovinës për shqyrtim dhe miratim, ndërsa është në proces hartimi i Ligjit për ndryshimin e Ligjit për mbrojtjen e mjedisit, është ndryshuar Rregullorja për kushtet për derdhjen e ujërave të zeza në mjedis dhe në sistemet e kanalizimit publik, kurse në bazë të dispozitave të Ligjit për ujërat, është përgatitur Rregullorja për ndryshime dhe plotësime të Rregullores për procedurat dhe masat në rastet e aksidenteve në ujëra dhe zonat e ujërave bregdetare.

Nga projektet e planifikuara që janë nën Axhendën e Gjelbër, sipas portalit Istinomjer, Elektroprivreda BiH ka realizuar vetëm ndërtimin e parkut me erë në Podvelezhje Mostar, i cili ka një kapacitet të instaluar prej 48 MW, kurse në afërsi është planifikuar të ndërtohet një termocentral diellor. Kompania Energoinvest d.d. vetëm në tetorin e vitit 2024 ka arritur të nënshkruajë një kontratë për dorëzimin e pajisjeve për instalacionet diellore.

Sipas të dhënave të Eurostat, Bosnja dhe Hercegovina ka tejkaluar mesataren e Bashkimit Evropian prej 37.5% në prodhimin e energjisë elektrike nga burimet e energjisë së gjelbër me rreth 45%.

Ballkani Perëndimor – ende larg objektivit

Por sipas fjalëve të Pippe Gallop nga CEE Bankwatch, Ballkani Perëndimor – në këtë mënyrë edhe Bosnja dhe Hercegovina – është larg objektivit. Kjo reflektohet në disa aspekte.

Mesatarisht, 60% e energjisë elektrike në Bosnjë dhe Hercegovinë prodhohet në termocentralet me qymyr. Janë këto termocentrale, si dhe minierat e qymyrit, që kontribuojnë më së shumti në emetimet e gazeve serrë. Sipas të dhënave nga Qendra për Tranzicionin e Qëndrueshëm të Energjisë – RESET, emetimet e dioksidit të karbonit nga blloqet termocentraleve në Bosnjë dhe Hercegovinë janë rreth 14 milion ton dioksid karboni në vit. Përveç dioksidit të karbonit, termocentralet lëshojnë edhe sasi të mëdha pluhuri dhe dioksid squfuri.

Emetimet e mëdha të gazeve serrë nënkuptojnë edhe kosto të mëdha materiale, të cilat reflektohen në ndikimin në tokën bujqësore, pyjet dhe shëndetin e njerëzve. Dëmi nga emetimet, sipas vlerësimeve të RESET, në Bosnjë dhe Hercegovinë arrin në 2.5 miliardë euro.

Subvencionet e qymyrit janë ende të mëdha dhe sipas të dhënave të Qendrës për Gazetari Hulumtuese të Bosnjës dhe Hercegovinës (CIN BiH), nga viti 2015 deri në vitin 2017, ato arritën në rreth 125 milionë euro.

Kjo rezulton në ajër të ndotur në shumë qytete në Bosnjë dhe Hercegovinë. Sarajeva, kryeqyteti i Bosnjës dhe Hercegovinës, është një nga qytetet më të ndotura në botë gjatë muajve të dimrit. Sasitë e përqendrimit mesatar vjetor të pluhurit të imët mund të jenë deri në tre herë më të larta se kufijtë e sipërm të rekomanduar nga Organizata Botërore e Shëndetësisë.

Trafiku rrugor gjithashtu kontribuon në ndotjen e ajrit në Bosnjë dhe Hercegovinë, nga i cili pjesa më e lartë e emetimeve të CO2 nga sektori i transportit është më shumë se 90%. Përqindja totale e emetimeve të gazeve serrë nga transporti në vitin 2018 ishte rreth 18%.

Bosnja dhe Hercegovina është ende e orientuar kryesisht drejt ndërtimit të hidrocentraleve të vegjël (mHE), të cilët janë dëshmuar të jenë më të dëmshmit për shkak të shkatërrimit të lumenjve dhe burimeve të tjera natyrore dhe për shkak të përfitimeve të vogla për komunitetin dhe shoqërinë lokale. Me pak fjalë, kur bëhet fjalë për mHE, dëmi është më i madh se përfitimi. Në të njëjtën kohë, gjatë ndërtimit të mHE-së, si dhe projekteve të tjera të ngjashme, nuk është përmendur koncepti i energjisë qytetare.

Në Bosnjë dhe Hercegovinë, entiteti Federata e Bosnjës dhe Hercegovinës, sipas të dhënave të CIN të Bosnjë dhe Hercegovinës, janë rreth 2000 deponi të egra të mbetjeve komunale, të cilat zënë rreth 1 milion m2 të sipërfaqes së këtij entiteti. Nga kjo përqindja e mbetjeve farmaceutike është 20%, mbetjeve kimike 23% dhe mbetjeve infektive 55%. Bosnja dhe Hercegovina gjithashtu nuk ka një kornizë legjislative të miratuar për ekonominë rrethore.

Sa i përket pyjeve, shembulli i Komunës së Tërnovës mund ta shpjegojë këtë situatë. Në vitin 2020, administrata e këtij komuniteti lokal lejoi prerjen e paligjshme të pyllit pranë Qendrës Olimpike në malin Bjelashnica me qëllim ndërtimin e fushave sportive, hoteleve dhe apartamenteve. Kryetari i komunës së Tërnovës, Ibro Berilo, u arrestua në gusht të vitit 2024 me akuzën për shpërdorim detyre.

Në Bosnjë dhe Hercegovinë, vetëm 18 qytete kanë sisteme të trajtimit të ujërave të zeza, kurse në impiante arrijnë vetëm një pjesë e vogël e ujërave të zeza.

Zonat e mbrojtura përballen me probleme të shumta, që nga ndërtimet pa leje, e deri te depozitimi i mbetjeve. Kjo rezulton me ndikime negative te kafshët e egra dhe biodiversitet në zonat e mbrojtura.

E ardhmja e gjelbër e Bosnjës dhe Hercegovinës – shpresë, pa optimizëm

Institucionet e Bosnjës dhe Hercegovinës, si dhe institucionet e dy entiteteve të Bosnjë Hercegovinës (Federata e Bosnjë Hercegovinës dhe Republika Srpska), nuk bënë aq sa duhet të bënin në katër vitet e mëparshme, që nga nënshkrimi i Deklaratës së Sofjes. Edhe pse janë bërë plane dhe strategji të caktuara veprimi, institucionet kanë punuar më shumë në shmangien dhe anashkalimin e këtyre aktiviteteve në vend që të përmbushin detyrimet e tyre. Në këtë pikë, angazhimet e marra nuk janë vlerësuar apo marrë seriozisht, dhe për rrjedhojë progresi është i kufizuar ose inekzistent. Prandaj është e vështirë të pritet që Bosnja dhe Hercegovina të bëhet neutrale ndaj karbonit deri në vitin 2050, nëse nuk përshpejton zbatimin e saj.

Për të arritur këtë, institucionet e Bosnjës dhe Hercegovinës, nga niveli shtetëror, përmes entiteteve dhe kantoneve, deri te komunat, duhet të përfshihen më aktivisht në përmbushjen e aktiviteteve të ndërmarra nga Agjenda e Gjelbër dhe Deklarata e Sofjes. Kjo kërkon projekte dhe ide konkrete dhe që të gjitha institucionet relevante të veprojnë bashkërisht dhe në mënyrë të koordinuar, nevojiten procedura të qarta dhe miratimi i ligjeve të reja. Također, potrebno je izvršiti i usklađivanje već postojećih sa novim politikama, strategijama i planovima. Komuna e Brezës është një shembull që mund të theksohet si pozitiv.

Propozimet për përmirësimin e planit të veprimit për zbatimin e Agjendës së Gjelbër në Ballkanin Perëndimor, me qëllim arritjen e rezultateve më të mira dhe përdorimin më efikas të fondeve të BE-së për mbrojtjen e mjedisit, janë dhënë nga një grup organizatash joqeveritare nga Ballkani Perëndimor. “Pa zbatim të detyrueshëm dhe pa pasoja për moszbatim, progresi është shumë i ngadalshëm”, thuhet në një deklaratë të grupit të organizatave joqeveritare.

Përmbytjet dhe rrëshqitjet e dheut që rrënuan Bosnjën dhe Hercegovinën në fillim të tetorit 2024 treguan se detyrimet e marra nuk u vlerësuan ose u morën seriozisht dhe për këtë arsye nuk u përmbushën. Përmbytjet më të mëdha dhe më të dëmshme që prekën Bosnjën dhe Hercegovinën ndodhën vetëm dy ditë para zgjedhjeve lokale dhe pak ditë para takimit vjetor ministror mbi Axhendën e Gjelbër për Ballkanin Perëndimor në Hamburg.

Këto përmbytje dhe rrëshqitje të dheut janë përgjigjja më e mirë për pyetjen nëse kemi “tradhtuar” axhendën e gjelbër.