Korrupsioni dhe sundimi i dobët i ligjeve u shkaktojnë probleme dhe i dëbojnë kompanitë investuese në Maqedoninë e Veriut
Edhe pse ka treg tërheqës për shumë investitorë, kompanitë përjetojnë sfida të tregut në Maqedoninë e Veriut. Sistemi gjyqësor i ngadalshëm, disa kontradikta legjislative dhe rregullatore, burokraci relativisht e ngadaltë dhe sundimi i dobët i ligjit dhe korrupsioni mund të shkaktojnë probleme ndërsa kompanitë hyjnë dhe operojnë në treg. Ky është vlerësimi i Departamentit Amerikan për Maqedoninë e Veriut në raportin e sapo publikuar “Klima e Investimeve 2024”, transmeton Portalb.mk.
“Proceset e parregullta të tenderimit, zbatimi i paqëndrueshëm i të drejtave të pronësisë intelektuale, vonesat në mbledhjen e pagesave si nga subjektet e sektorit publik ashtu edhe nga ai privat dhe përmirësimet e nevojshme në infrastrukturën e transportit mund të shkaktojnë probleme operacionale. Zgjedhjet e ardhshme parlamentare dhe presidenciale, të cilat ka të ngjarë të ndodhin në gjysmën e parë të vitit 2024, mund të kufizojnë disponueshmërinë dhe gatishmërinë e zyrtarëve qeveritarë për t’u angazhuar në projekte të reja”, nënvizon raporti.
Ndërsa të bësh biznes është përgjithësisht e lehtë në Maqedoninë e Veriut dhe korniza ligjore është kryesisht në përputhje me standardet ndërkombëtare, korrupsioni është një sfidë e vazhdueshme, thekson Departamenti.
“Kompanitë e mëdha të huaja që operojnë në Zonat e Zhvillimit Industrial Teknologjik (ZZhIT) përgjithësisht raportojnë përvoja pozitive investimi dhe mbajnë marrëdhënie të mira me zyrtarët qeveritarë. Megjithatë, mjedisi i përgjithshëm rregullator i vendit mbetet kompleks dhe ndryshimet e shpeshta rregullatore dhe legjislative, të shoqëruara me interpretimin jokonsistent të rregullave, krijojnë një mjedis të paparashikueshëm biznesi të favorshëm për korrupsion. Qeveria përgjithësisht zbaton ligjet, por ka raporte të shumta se disa zyrtarë mbeten të përfshirë në aktivitete korruptive. Transparency International e renditi Maqedoninë e Veriut në vendin e 76-të nga 180 vende në Indeksin e Perceptimit të Korrupsionit në vitin 2023, nëntë pika më lart se një vit më parë, me një rezultat 42/100 në terma absolute“, thuhet në raport.
Departamenti amerikan nënvizon faktin që Komisioni Shtetëror për Parandalimin e Korrupsionit ka hapur disa hetime të lidhura me korrupsionin, duke përfshirë disa që përfshijnë zyrtarë të nivelit të lartë, megjithatë asnjë prej tyre nuk ka rezultuar në ndjekje penale deri më sot.
Hapja dhe kufizimet ndaj investimeve të huaja
Tërheqja e Investimeve të huaja direkte (IHD-ve) ishte një nga shtyllat kryesore të qeverisë për rritjen ekonomike dhe krijimin e vendeve të punës, megjithatë angazhimi më i madh me investitorët nuk u materializua në vitin 2023. Departamenti lavdëron faktin që nuk ka ligje apo praktika që diskriminojnë investitorët e huaj.
“Në mars 2018, qeveria miratoi “Planin për Rritje Ekonomike” dhe në vitin 2021 ndryshoi Ligjin për Mbështetjen Financiare të Investimeve, i cili ofron stimuj të konsiderueshëm për kompanitë e huaja që operojnë në 15 zonat e lira ekonomike. Stimujt përfshijnë një sërë masash si subvencione për krijimin e vendeve të punës, subvencione për investime kapitale dhe mbështetje financiare për eksportuesit. Maqedonia e Veriut është nënshkruese e konventave shumëpalëshe që mbrojnë investitorët e huaj dhe është palë e disa traktateve dypalëshe për mbrojtjen e investimeve, por asnjë me Shtetet e Bashkuara”, thuhet në raport.
Qeveria e kaluar është lavdëruar edhe për mbajtje të kontakteve me investitorë të mëdhenj të huaj nëpërmjet takimeve të shpeshta dhe anketave formale për të kërkuar komente.
“Investitorët e huaj të mëdhenj kanë qasje të drejtpërdrejtë dhe të lehtë tek drejtuesit e qeverisë, të cilët mund t’i kontaktojnë për ndihmë për zgjidhjen e çështjeve”, thuhet në raport.
Maqedonia e Veriut nuk ka një mekanizëm kombëtar të shqyrtimit të investimeve në përputhje me standardet ndërkombëtare. Programi i Zhvillimit të Ligjit Tregtar (CLDP) i Departamentit të Tregtisë së SHBA-së po ndihmon grupin e punës ndërinstitucional të vendit të mandatuar për të hartuar legjislacionin për shqyrtimin e investimeve.
Nuk ka asnjë ligj të vetëm që rregullon investimet e huaja, as faqe interneti “one-stop-shop” që ofron të gjitha ligjet, rregullat, procedurat dhe kërkesat e raportimit për investitorët. Përkundrazi, kuadri ligjor përbëhet nga disa ligje.
Gjatë vitit të kaluar nuk u miratuan ligje, rregullore apo vendime të reja të rëndësishme gjyqësore në lidhje me investimet e huaja; megjithatë, disa ligje ekzistuese u ndryshuan pak.
Foto ilustrim nga: Pixabay/Aymanejed
Investimet e jashtme
Qeveria nuk i kufizon investitorët vendas që të investojnë jashtë vendit, por nuk promovon apo jep stimuj për investime të jashtme. Stoku total i raportuar publikisht i investimeve të jashtme është i vogël, me vlerë rreth 166 milionë dollarë në vitin 2022, pjesa më e madhe e të cilave është në objektet e prodhimit, farmaceutikët, përpunimin e metaleve dhe tregtinë me shumicë dhe pakicë në rajonin e Ballkanit, Holandë dhe Gjermani.
Regjimi juridik – transparenca e sistemit rregullator
Qeveria thuhet se ka bërë përparim në miratimin e prioriteteve të reformës të kërkuara nga BE, NATO dhe organe të tjera, duke çuar në ligje, struktura institucionale dhe korniza ligjore rregullatore të mirëpërcaktuara. Megjithatë, ligjet nuk hartohen rregullisht bazuar në prova ose vlerësime të bazuara në të dhëna dhe, nganjëherë, kalojnë nëpër parlament duke përdorur procedura të shkurtuara legjislative. Ndërsa ligjet janë në fuqi, zbatimi dhe rregulloreve në përgjithësi mungon dhe mund të jetë problem për bizneset dhe qytetarët.
“Mjedisi i përgjithshëm rregullator i vendit është kompleks dhe jo plotësisht transparent, qeveria po bën përpjekje për të përmirësuar transparencën. Qeveria po zbaton reforma të krijuara për të shmangur ndryshimet e shpeshta rregullatore dhe legjislative, të shoqëruara me interpretime jokonsistente të rregullave, të cilat krijojnë një mjedis të paparashikueshëm biznesi që mundëson korrupsionin”, thekson raporti.
Qeveria është kritikuar për vonimin e miratimit të Strategjisë për Reformën e Administratës Publike dhe rishikimin e Ligjit për nëpunësin administrativ dhe ligjit për punonjësit e shërbimeve publike, ligjit të ri për shërbimin e lartë drejtues dhe ligjin për ristrukturimin e organeve të administratës shtetërore.
Gjatë gjithë vitit 2023, bizneset u ankuan se mosmarrëveshjet e gjata dhe të kushtueshme tregtare të gjykuara përmes sistemit gjyqësor krijuan pasiguri ligjore.
“Bizneset, megjithatë, nuk kanë qenë të prirur të përdorin ndërmjetësimin, pavarësisht se është një mënyrë më e shpejtë dhe shpesh më pak e kushtueshme për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve”, thuhet në raport.
Në dhjetor 2021, Parlamenti miratoi një ligj të ri dhe të përmirësuar për Ndërmjetësimin që parashikon përdorim më të gjerë të ndërmjetësimit si një alternativë vullnetare, e bazuar në kontratë ose e mandatuar ligjërisht përpara se të trajtohet një çështje në gjykatë.
Raporte të shumta ndërkombëtare theksojnë se sundimi i ligjit dhe korrupsioni mbeten sfidat kryesore në Maqedoninë e Veriut, duke treguar për ndërhyrje të panevojshme ekzekutive, biznesore dhe politike në gjyqësor, si dhe financim të dobët për dhe menaxhim të gjykatave administrative.
“Këto pengesa shpesh rezultojnë në prova të gjata dhe të kushtueshme. Qeveria ka mbetur prapa në zbatimin e reformave të mëdha kundër korrupsionit gjatë gjithë vitit 2023 për të përmirësuar pavarësinë dhe paanshmërinë e gjyqësorit. Zbatimi i kontratave dhe mungesa e perceptuar e praktikave transparente të prokurimit publik mbeten sfida për bizneset. Sondazhet në mënyrë të përsëritur kanë vënë në dukje praktikat e prokurimit publik si një nga burimet kryesore të korrupsionit”, thekson raporti i DASh.
Mbrojtja e të drejtave pronësore
Ligjet mbrojnë pronësinë e pronës së luajtshme dhe të paluajtshme, por zbatimi i këtyre ligjeve mbetet i paqëndrueshëm. Kontrolli shumë i centralizuar i “tokës ndërtimore” në pronësi të qeverisë, mungesa e planeve të koordinuara të zonave lokale dhe rajonale dhe mungesa e një sistemi efikas të lejeve të ndërtimit vazhdojnë të pengojnë biznesin dhe investimet.
Derisa Maqedonia e Veriut ka shumë ligje në fuqi për të mbrojtur të drejtat e pronësisë intelektuale, shkeljet janë të shpeshta dhe sistemit gjyqësor i mungon kuptimi i çështjeve të Drejtës së Pronësisë Intelektuale -DPI. Prokurorët dhe gjyqtarët si për çështjet civile ashtu edhe për ato penale janë të vetëdijshëm për DPI, por nuk kanë përvojë adekuate për shkak të numrit të vogël të rasteve të DPI. Nuk ka gjykata të specializuara për të trajtuar çështjet e DPI. Shumë mbajtës të të drejtave nuk ndjekin veprime ligjore pasi gjykatat shpesh caktojnë dënime të ulëta për shkelësit e të drejtave të pronësisë personale, ose atyre u mungojnë burimet financiare për të paguar dëmet.
“Gjykatat ndonjëherë hezitojnë t’i shpallin fajtorë shkelësit e të akuzuarve të DPI për shkak të dënimeve të ashpra minimale të detyrueshme për shpërndarësit e mallrave të falsifikuara. Dënimet për shkeljen e DPI variojnë nga 30 deri në 60 ditë mbyllje të bizneseve, gjoba monetare deri në 5,000 € (5,492 dollarë), ose dënim me burg deri në pesë vjet. Maqedonia e Veriut nuk gjurmon dhe nuk raporton statistika kumulative për shkeljen e të drejtave të pronësisë intelektuale ose konfiskimet e mallrave të falsifikuara, dhe për këtë arsye i mungon një histori e besueshme e zbatimit”, thuhet në raport.
Së fundmi Qeveria re e Maqedonisë së Veriut ka paralajmëruar një sërë investimesh. Më i fundit është ai me kompaninë amerikane Vabptek. Me këtë janë paraparë më shumë se 100 vende të reja pune, investim me vlerë prej 35 milionë euro. Investimet do të bëhen në prodhimin e frenave për mjetet hekurudhore.
Më 5 korrik, u njoftua se kompanitë gjermane EPSOTECH e cila në partneritet me kompaninë belge AIM do të investojë në ndërtimin e një fabrike të re prodhuese në vend, për të cilën do të investohen 20 milionë euro. Siç njoftoi Qeveria e Maqedonisë së Veriut për një vit do të hapen 110 vende të reja pune.
Nga ana tjetër në fund të qershorit 2024, Qeveria shpalli një investim tjetër po aq të madh. Më 25 qershor 2024, Alcazar Energy Partners, investitori kryesor në burimet e rinovueshme të energjisë në tregjet në zhvillim, njoftoi fillimin e investimit të parkut më të madh të erës në Maqedoninë e Veriut me kapacitet deri në 400 MW.