Liria fetare në RMV e garantuar, por akreditimi i shkollave fetare dhe kthimi i pronave të BFI-së problem pa zgjidhje
Kushtetuta e RMV-së ndalon diskriminimin fetar dhe parashikon lirinë e fesë dhe të shprehjes fetare. Ajo garanton barazi para ligjit për të gjithë individët, pavarësisht besimit fetar dhe citon pesë grupe fetare të krishtera, myslimane dhe çifute që marrin automatikisht përjashtime nga taksat dhe përfitime të tjera. Sidoqoftë, shkollat fetare të Kishës Ortodokse të Maqedonisë dhe BFI-së nuk kanë akreditim, gjë që pamundëson që nxënësit të cilët përfundojnë shkollat e mesme të mos mund të regjistrohen në universitetet laike shtetërore. Gjithashtu, procesi i kthimit të pronave të BFI-së dhe KOM-AO vazhdoi të ishte i ngadaltë dhe i paplotë, thotë Raporti i vitit 2023 mbi Lirinë Fetare Ndërkombëtare i ShBA-së, transmeton Portalb.mk.
“Një grup punues ndërinstitucional vazhdoi të shqyrtojë amendamentet e propozuara për ligjin që do t’u mundësonte kishave dhe xhamive individuale të fitojnë statusin e personave juridikë, një kërkesë shumëvjeçare e Kishës Ortodokse Maqedonase-Arqipeshkvisë së Ohrit (KOM-AO) dhe Bashkësisë Fetare Islame në Maqedoninë e Veriut (BFI). Qeveria dhe Komuniteti Bektashi i Tetovës, një rend sufi, vazhduan të kishin dallime në lidhje me regjistrimin e atij grupi fetar. Në tetor, Gjykata Themelore Civile e Shkupit shtyu një seancë dëgjimore për këtë çështje dhe nuk u ndërmor asnjë veprim tjetër gjatë vitit. Komuniteti Bektashi i Tetovës vazhdoi të thoshte se statusi i tij i paregjistruar kufizonte aftësinë e tij për të blerë ose përdorur kompleksin e Teqesë Harabati Baba, selinë e tij tradicionale, për aktivitete fetare”, theksohet në raport.
Anëtarët e Bashkësisë Bektashiane të Tetovës dhe anëtarët e Bashkësia Fetare Bektashiane (BFB) të regjistruar nga qeveria, një grup tjetër fetar, vazhduan të kundërshtojnë pretendimin e BFI-së për pronësinë e plotë dhe planet për të rinovuar faltoren e Teqesë Harabati Baba. Anëtarët e Bashkësisë Bektashiane të Tetovës raportuan sërish për ngacmime nga qeveria dhe anëtarët e BFB-së. Grupet e krishtera dhe myslimane thanë se procesi i kthimit të pronave të qeverisë vazhdoi të ishte i ngadaltë dhe i paplotë. Qeveria, KOM-AO dhe BFI zgjidhën disa mosmarrëveshje për rregullimin dhe akreditimin e shkollave fetare, por KOM-AO tërhoqi mbështetjen e saj për njohjen dhe financimin nga qeveria të shkollave të mesme fetare, duke i lënë shkollat e mesme të drejtuara nga KOM-AO dhe BFI të paakredituara, dhe studentët nga ato shkolla ua pamunfëson të regjistrohen në universitetet laike. Drejtuesit e BFI-së thanë se marrëdhëniet me qeverinë vazhduan të përmirësoheshin, por qeveria tregoi favorizim ndaj KOM-AO.
Ambasadorja dhe zyrtarë të tjerë të ambasadës amerikane diskutuan rëndësinë e tolerancës, mirëkuptimit dhe dialogut ndërfetar midis grupeve të ndryshme fetare me përfaqësues të qeverisë, duke përfshirë drejtorin e Komitetit për Marrëdhëniet ndërmjet Komuniteteve dhe Grupeve Fetare (KMKGF), kryetarët e komunave dhe zyrtarë të tjerë.
“Me anëtarët e parlamentit, zyrtarët e ambasadës diskutuan statusin e lirisë fetare në vend, kthimin e pronave fetare dhe ndryshimet në ligjin për shkollat e mesme, duke përfshirë akreditimin e shkollave fetare. Ambasadorja dhe zyrtarët e ambasadës u takuan me kreun e KOM-AO, Kryepeshkopin Stefan të Ohrit dhe Maqedonisë, dhe liderin e BFI-së, Reis Shaqir Fetahu, për të diskutuar çështjet e lirisë fetare, duke përfshirë bashkëpunimin ndërfetar, akreditimin e shkollave fetare dhe favorizimin e perceptuar të qeverisë ndaj disa grupeve fetare. Ata u takuan gjithashtu me përfaqësues të grupeve të tjera fetare për të diskutuar trajtimin e qeverisë ndaj grupeve më të vogla dhe respektimin e lirisë së tyre fetare. Gjatë gjithë vitit, ambasada përdori mediat sociale për të shpërndarë mesazhe mbi rëndësinë e lirisë fetare”, thuhet në raport.
Demografia fetare
Qeveria e SHBA-së vlerëson popullsinë totale në 2.1 milion (mesi i vitit 2023). Sipas regjistrimit kombëtar të vendit 2021, popullsia e përgjithshme rezidente është 1.8 milionë; pjesa tjetër janë shtetas jorezidentë që kanë qenë jashtë vendit për një vit ose më shumë; shumë nga këta individë punojnë jashtë vendit. Nga popullsia rezidente, 46,1 përqind janë të krishterë ortodoksë, shumica dërrmuese e të cilëve janë pasues të KOM-AO; 32.2 përqind janë myslimanë, shumica dërrmuese e të cilëve janë sunitë dhe pasues të BFI-së; 13.2 përqind janë të krishterë, pa specifikuar një kategori; dhe 7.2 përqind janë të panjohur. Grupe të tjera fetare që së bashku përbëjnë më pak se 2 përqind të popullsisë përfshijnë katolikë nga traditat lindore dhe romake; Komuniteti hebre vlerëson se ka 200 anëtarë, megjithëse të dhënat e regjistrimit të vitit 2021 treguan se vetëm 66 individë pretenduan një përkatësi etnike hebreje.
“Shumica e të krishterëve ortodoksë jetojnë në rajonet qendrore dhe juglindore. Shumica e muslimanëve jetojnë në pjesët veriore dhe perëndimore të vendit. Ekziston një korrelacion midis përkatësisë etnike dhe përkatësisë fetare: shumica e të krishterëve ortodoksë janë maqedonas etnikë dhe shumica e myslimanëve janë shqiptarë etnikë. Shumica e romëve dhe pothuajse të gjithë turqit dhe boshnjakët etnikë janë myslimanë, dhe shumica e serbëve dhe vllehëve etnikë janë të krishterë ortodoksë. Ekziston gjithashtu një korrelacion midis përkatësisë fetare dhe asaj politike, pasi partitë politike janë kryesisht të ndara sipas linjave etnike”, thuhet në raport.
Statusi i respektimit të lirisë fetare nga qeveria
Kuadri Ligjor
Kushtetuta ndalon diskriminimin fetar dhe parashikon të drejta të barabarta për të gjithë qytetarët, pavarësisht nga besimi fetar. Ajo jep lirinë e fesë dhe të drejtën e individëve për të shprehur besimin e tyre lirisht dhe në publik, individualisht ose me të tjerët. Kushtetuta gjithashtu mbron identitetin fetar të të gjitha komuniteteve. Kushtetuta thotë se kufizimet e lirive dhe të drejtave nuk mund të zbatohen për bindjet personale, ndërgjegjen, mendimin ose besimin fetar.
Ligji i përkufizon krimet e urrejtjes si vepra penale kundër një personi, enti juridik ose personave të lidhur ose pronës, të kryera për shkak të një karakteristike reale ose të supozuar të viktimës, duke përfshirë kombësinë, origjinën etnike dhe fenë ose besimin. Gjuha e urrejtjes dhe krimet e urrejtjes janë vepra penale; autorët e krimeve të tjera mund të marrin dënime më të ashpra kur përfshihen elementë të krimit të urrejtjes. Dënimet variojnë nga një deri në 10 vjet burg dhe një minimum prej 10 vjet burg për krimet e urrejtjes që çojnë në vdekje. Ligji lejon gjoba ndaj grupeve fetare që promovojnë dhunën me bazë gjinore dhe më tej përcakton se media dhe komunitetet fetare duhet të promovojnë politika kundër dhunës me bazë gjinore.
Ligji nuk i lejon organizatat fetare të operojnë shkolla fillore, por u lejon atyre të operojnë shkolla në nivelin e mesëm e lart. Shkollat e mesme fetare përdorin kurrikulat e tyre dhe nuk kanë nevojë të certifikohen nga Ministria e Arsimit dhe Shkencës, megjithëse disa janë të certifikuara. Nxënësit në shkollat e mesme fetare pa certifikatë nuk lejohen të marrin provimin e kërkuar kombëtar të maturës (diplomë), pasi letrat e tyre të diplomimit nuk janë të vlefshme, dhe për këtë arsye ata nuk mund të regjistrohen në universitetet laike. Programi mësimor i ministrisë kërkon që nxënësit e klasës së gjashtë të marrin një nga tre lëndët zgjedhore, dy prej të cilave kanë përmbajtje fetare – Hyrje në religjion ose Etika në religjion. Sipas përshkrimit të ministrisë, këto kurse mësojnë fenë në një mënyrë akademike dhe jo devocionale(përkushtuese). Ministria e Arsimit dhe Shkencës shpesh akrediton teologë për të dhënë mësim në këto kurse. Ministria urdhëron që të gjithë mësuesit e këtyre lëndëve të kryejnë trajnime nga institucione të arsimit të lartë të akredituar, të cilat mësohen nga pedagogë të filozofisë apo sociologjisë. Prindërit zgjedhin se cilat kurse të ndjekin fëmijët e tyre. Nëse studentët nuk dëshirojnë të ndjekin një kurs për fenë, ata mund të tërhiqen dhe në vend të kësaj të marrin një kurs për kulturën dhe qytetërimin evropian.
“Të huajt që kërkojnë të hyjnë në vend për të kryer punë fetare ose për të kryer ritet fetare duhet të marrin një vizë pune përpara mbërritjes, një proces që zakonisht zgjat rreth katër muaj. KMKGF mban një regjistër të të gjithë punëtorëve fetarë të huaj dhe miraton lejet e përkohshme të qëndrimit dhe aplikimet për vizë pune për misionarët dhe punëtorët fetarë në emër të kishave, komuniteteve fetare dhe grupeve fetare të regjistruara. Ministria e Punës dhe Politikës Sociale verifikon përputhjen e tyre me ligjet e punës të vendit dhe Ministria e Brendshme shqyrton aspektet e sigurisë. Punonjësit e huaj fetarë duhet të miratohen nga KMKGF dhe dy ministritë për të punuar në vend. Grupet e paregjistruara mund të aplikojnë për leje pune dhe viza për punëtorët e tyre sipas procedurës normale. Vizat e punës janë të vlefshme për gjashtë muaj, me mundësi rinovimi për gjashtë muaj shtesë. Rinovimet e mëvonshme janë të vlefshme për një vit. KMKGF dhe dy ministritë duhet gjithashtu të miratojnë kërkesat për rinovimin e regjistrimit. Nuk ka kufi për numrin e rinovimeve të vizave për të cilat mund të aplikojë një punonjës fetar”, thuhet në raport.
Praktikat e Qeverisë
Një grup pune ndërinstitucional i udhëhequr nga Ministria e Drejtësisë (MD) vazhdoi të shqyrtonte projekt-amendamentet në Ligjin e vitit 2007 për statusin ligjor të një kishe, komuniteti fetar dhe grupesh fetare. Ndryshimet, në pritje që nga viti 2021, do t’u mundësonin nënndarjeve më të mëdha të komuniteteve fetare, siç janë kishat dhe xhamitë individuale, të fitojnë statusin e personave juridikë. Kjo nga ana tjetër do t’i mundësonte qeverisë të mbështeste projektet e grupeve fetare kur kjo do të konsiderohej në interes të publikut, si ndihma për ruajtjen e vendeve fetare me rëndësi kulturore ose historike, një autoritet që qeverisë i mungon. KOM-AO dhe BFI e kanë kërkuar këtë ndryshim që nga viti 2020.
Grupi punues ndërinstitucional vazhdoi gjithashtu të shqyrtojë ndryshime të tjera në ligjin e vitit 2007 që do ta bënte atë më të pajtueshëm me dispozitat ekzistuese të kodit penal dhe ligjeve të tjera. Këto ndryshime do të specifikonin se grupet fetare nuk mund të nxisin intolerancën kundër grupeve të tjera fetare ose të promovojnë stereotipe të grupeve të tjera; përdorin/abuzojnë me emrat, titujt ose shenjat e tyre; veprojnë kundër rendit juridik, moralit publik ose shëndetit dhe jetës së tyre ose besimtarëve të një grupi tjetër fetar; nxisin urrejtje fetare, etnike, kombëtare ose racore; ose promovojnë radikalizmin fetar.
Qeveria dhe Komuniteti Bektashi i Tetovës vazhduan të kishin dallime në lidhje me regjistrimin e atij grupi fetar. Edhe pse ai grup i dorëzoi dokumentet e nevojshme për regjistrim të ri në shtator, Gjykata Themelore Civile e Shkupit e shtyu seancën për këtë çështje në tetor dhe nuk u ndërmor asnjë veprim tjetër gjatë vitit.
BFI tha se mbeti e shqetësuar me funksionimin e dy grupeve të regjistruara që i konsideronte “organizata të dyshimta myslimane” – një grup Salafi në Shkup dhe një grup Ahli Sunnah Wal Jemaah në Kumanovë. BFI i kërkoi qeverisë që të çregjistrojë këto dy grupe dhe të ndihmojë në kufizimin e aftësisë së tyre për të përhapur “pikëpamje radikale” që nuk përputheshin me traditat lokale.
KOM-AO vazhdoi të thotë se procesi i shkombëtarizimit (kthimit) të kërkesave pronësore ka mbetur i ngadalshëm dhe se më shumë se 90 përqind e gjithsej vendimeve pozitive (ato të marra në favor të kthimit të pronave) të marra nga Komisioni i denacionalizimit, i cili ka gjykuar kërkesat, janë ankimuar nga Prokuroria e Shtetit.
Sipas BFI-së, qeveria vazhdoi të rivendoste pronat e BFI-së që ishin konfiskuar nga shteti para vitit 1991, por vetëm në zonat ku myslimanët ishin shumicë. Pronat ende në kontest përfshijnë Xhaminë Husamedin Pashë në Shtip (e nacionalizuar në vitin 1955), disa xhami në Shkup, Jeni Xhamia në Manastir dhe xhamia qendrore në Prilep (e cila mbeti në gërmadha). BFI vazhdoi të thoshte se niveli i kompensimit për pronën e saj të kërkuar ishte shpesh nën vlerën e tregut.
BFI përsëri deklaroi se autoritetet komunale vazhduan të refuzojnë lejet e ndërtimit për një xhamie në fshatin e përzier etnikisht dhe fetar të Lazhec për shkak të kundërshtimit të banorëve të tij ortodoksë, si dhe për rindërtimin e një xhamie në Strumicë dhe xhamisë qendrore në Prilep, me arsyetimin se dy të fundit ishin monumente kulture nën juridiksionin e qeverisë, jo BFI-së.
Në shkurt, liderët fetarë, udhëheqësit e partive politike, mësuesit e universitetit dhe ekspertët e arsimit fetar kundërshtuan planet e qeverisë për të shfuqizuar kursin e Etikës së Feve në shkollat fillore pas vitit shkollor 2022-23. Grupet fetare këmbëngulën që nxënësit të ekspozoheshin ndaj njëfarë edukimi fetar dhe shprehën shqetësimin se heqja e kurseve do të nënkuptonte se teologët që jepnin këtë lëndë do të humbnin punën e tyre. Pasi dëgjoi opozitën, qeveria hoqi planin e saj për të shfuqizuar kursin.
Shkollat e mesme fetare KOM-AO dhe BFI-së mbetën të paakredituara në fund të vitit dhe maturantët e tyre nuk mund të regjistroheshin në universitetet laike sepse nuk kishin të drejtë të merrnin provimin përfundimtar kombëtar që Ligji për Arsimin e Lartë kërkonte nga të gjithë nxënësit e shkollave të mesme për t’u regjistruar në ato universitetet. Maturantët nga shkollat e mesme fetare KOM-AO dhe BFI, megjithatë, mund të regjistroheshin në Fakultetin e Ortodoksisë ose në Fakultetin e Shkencave Islame pa dhënë provimin kombëtar, sepse ato institucione e interpretuan kërkesën e provimit si të zbatueshme vetëm për nxënësit nga shkollat e mesme të akredituara. Ministria e Arsimit ka ndarë përafërsisht 21,6 milionë denarë (390,000 dollarë) për dy fakultetet për vitin shkollor 2023-2024.
Përfaqësuesit e BFI-së thanë se pavarësisht premtimeve për të amenduar ligjin e arsimit, qeveria vonoi certifikimin e medreseve të drejtuara nga BFI që dëshironin të merrnin akreditim. BFI tha se kjo ishte një arsye tjetër, përveç kërkesës së provimit kombëtar, që studentët nga ato shkolla nuk mund të regjistroheshin në universitetet laike.
Abuzimet që përfshijnë diskriminim ose trajtim të pabarabartë
Kishat më të vogla protestante vazhduan të thonë se qeveria i dha më shumë privilegje KOM-AO dhe BFI-së dhe këto dy grupe më të mëdha kishin më shumë të drejta se grupet e tjera fetare. Për shembull, kishat më të vogla thanë se vazhdonin të kishin më shumë vështirësi në ndërtimin e kishave, sepse autoritetet lokale ishin më të përshtatshme me KOM-AO për çështjet e zonave dhe ndërtimit. Ata thanë gjithashtu se zyrtarët qeveritarë takoheshin shpesh vetëm me pesë grupet e njohura me kushtetutë dhe jo gjithmonë përfshinin grupet më të vogla në ngjarje publike. Udhëheqësit e KOM-AO dhe BFI-së thanë se ankesat për favorizimin e qeverisë ishin një perceptim i gabuar për shkak të madhësisë s komuniteteve të tyre dhe pranisë më të gjerë në vend.
Udhëheqësit e BFI-së thanë se ata kultivuan marrëdhënie të mira me qeverinë për të tretin vit radhazi, por disa ministri dhe gjyqësori vazhduan ta trajtonin në mënyrë të pafavorshme BFI-në. Si shembull, BFI tha se gjatë vitit, MPB dhe Gjykata Penale e Shkupit nuk i përfunduan hetimet e tyre për incidentet e mëparshme që preknin komunitetin islam dhe udhëheqjen e tij, siç ishte “përpjekja për puç” në vitin 2015 brenda BFI-së dhe përpjekja e vitit 2019 për të marrë me dhunë selinë e BFI-së.
Në shtator, BFI tha se qeveria vazhdoi t’i japë KOM-AO-së privilegje unike, të tilla si ofrimi i saj me prona publike pa pagesë, si dhe vonimi i vendimeve që prekin grupet e tjera fetare kur KOM-AO nuk ishte dakord.
Statusi i respektit shoqëror për lirinë fetare
Komuniteti Bektashi i Tetovës vazhdoi të kundërshtojë pretendimin e BFI-së në vitin 2017 për pronësinë e plotë të kompleksit të Teqesë Harabati Baba, të cilin bektashinjtë e Tetovës e përdorin si selinë e tyre. Komuniteti Bektashi i Tetovës vazhdoi të kundërshtojë planet e BFI-së për rinovimin e kompleksit (me ndihmën e qeverisë turke), i cili pengoi fillimin e rinovimit. Përfaqësuesit e bektashinjve të Tetovës thanë se rinovimi i kompleksit pa pëlqimin e tyre do t’i zhvendoste ata plotësisht nga ai, përveç shkatërrimit të trashëgimisë së vlefshme. Ata mbetën të paaftë për të kërkuar një pretendim ligjor për pronësinë e kompleksit sepse grupi mbeti i paregjistruar.
Komiteti i Helsinkit mori 12 raporte për gjuhë të urrejtjes në internet me bazë fetare gjatë vitit, krahasuar me dy raste në vitin 2022 dhe 30 në 2021. Në një incident më 4 prill, një faqe në Facebook e quajtur “tregime të bulevardit” dhe faqe të tjera të mediave sociale postuan Gjuhë urrejtjeje dhe sharje ndaj myslimanëve duke kritikuar zëvendësministrin e arsimit për organizimin e iftarit shumëfetar në një konvikt studentor në Pellagoni. Kritikët thanë se të pranishmit “duhet të ushqehen me helm dhe të vdesin” dhe pretenduan se myslimanët shqiptarë ishin “terroristë”. Komiteti regjistroi 241 raste shtesë të gjuhës së urrejtjes me bazë etnike në internet gjatë vitit, krahasuar me 51 në vitin e kaluar, duke vënë në dukje se kjo po bëhej më e përhapur sesa gjuha e urrejtjes me bazë fetare.
Mediat raportuan nëntë incidente vjedhjesh nga kishat, manastiret ortodokse dhe xhamitë gjatë vitit, krahasuar me 13 në 2022. As KOM-AO dhe as BFI nuk ia atribuan vjedhjet dhe vandalizmin motiveve fetare.
Kujtojmë se Raporti i Trafikimit të Njerëzve 2024 i ShBA-së, vlerësoi se Qeveria e Maqedonisë së Veriut nuk i përmbush plotësisht standardet minimale për eliminimin e trafikimit, por po bën përpjekje të konsiderueshme për ta bërë këtë. Raporti shton se Qeveria ka demonstruar përpjekje të përgjithshme në rritje krahasuar me periudhën e mëparshme raportuese, megjithatë vendi ka mbetur në Nivelin 2, sikurse edhe në raportin paraprak. DASH vlerësoi se qeveria nuk ka përmbushur standardet minimale në disa fusha kryesore, ndërsa Prokuroria për Krimin e Organizuar dhe Korrupsionin (PNKOK) nuk kishte burime të mjaftueshme për të trajtuar të gjitha rastet nën juridiksionin e saj.