Tregime vere (II): Treni i lotëve

Nën hijen e fikut dhe të kajsisë, ku lëvizim herë andej e herë këndej, brenda ditës, pranë pëllumbave fascinantë, të lloj-lloj ngjyrnave që gugasin sinfonishëm, përballë kotecit të pulave të shtëpisë, në Yeniçiftlik të Tekirdagut, në shtëpinë e një kopanicasi të Shkupit, bashkëbisedojmë me një shkupjan tjetër, me rrënjë ferizajase, stambollasin 84-vjeçar O., me profesion çantaxhi. I shpërngulur në Turqi në vitet 1960. Shqipen, maqedonishten, serbishten e flet bilbil, sikur dje ka ardhur nga kryeqyteti ynë, si një njeri që s’ka jetuar fare në një habitat të huaj, në dukje “i paturqizuar”. Kuvendim i ëmbël, nga shpirti, spontan, pa ngurrime e ngushtime.

Me nismë të tij, bisedojmë për lagjet shqiptare të Shkupit, për çarshinë, esnafin, punën e shtetit, frymën e dikurshme të kësaj njësie urbane. Dhe gjuha shkon aty ku të dhemb dhëmbi, ndalet te momenti kur pasi kishin vendosur ta braktisin vendlindjen, kishte vajtur të përshëndetet me kolegët maqedonas të punës dhe njëri prej tyre ia kishte kthyer me: “Të kam ditur për të mençur, por më dole lolo, i pamend!” “Tamam e kishte pasur ai. Ah sikur ta kisha dëgjuar” – thotë plaku.

Ne ia shpalosim rrëfimin e haxhiut të Çegranit tek familjari i të cilit banonim ne famniljen gjatë studimeve, në Kadikoj: “Kur babai im vajti të firmoset për t’i marrë vesikat, përgjegjësi administrativ maqedonas ia kishte kthyer me ‘Haxhi, ku po i çon e ku po i merr në qafë 40 frymë, 40 veta? Mendo mirë se çfarë je duke bërë?’” Çantaxhiu e përshkruan Vardarin, Treskën, verën, Sarajin me rrethinë, Bit Pazarin aq bukur sa që s’mund ta shpreh me fjalë, sikur i ka në pëllëmbë të dorës. Një nostalgji e madhe, e thellë, emocionalitet i lartë gufon nga llafet e tij.

“Ëndrrat i kam gjithë Shkup.” Tregon lotët dhe piskamat e të mbeturve pas, për trenin e që ka kaluar nëpër Selanik, për skenat e para të Stambollit, për kolibet e pranëdetit në Zejtiburnu të mbuluara me teneqe mbi të cilat kishin vendosur nga një gur që të mos fluturojnë nge erërat e furtunat. Ekonomi katastrofike. “S’kishte më keq. Prisnim diçka më mirë dhe pamë zhgjëndërr.

Kushte tepër të rënda për jetesë. S’ka punë që s’kemi bërë. Kurrë s’e kam gjetur lumturinë, deri më sot, kështo do shkoj edhe në botën tjetër, me gam, hasret”. “E di ti zotëri Ali se unë katër herë jam ngjitur në tren për t’u kthyer dhe kam zbritur pas gurgullimave të brendshme dhe bisedave të pazëshme me vetveten. A m’u kthy a me nejt – kjo ishte dilema ime. Pasi ulesha, para se të nisej pampuri, zbrisja me lotët rrëke, i fshija me duart e mia të thata. Më vinte turp të kthehem në vendlindje e t’i lë katër motrat këtu (në Stamboll). E shihja veten si tradhëtar, më dukej sikur i pres në besë. ‘Shqiptar bre i kam thonë vetit, s’guxoj ta bëj këtë tradhti’ – më thoshte një zë i shpirtit. Goxha burrë, t’i lë motrat e të kthehesha, s’ma mbante fytyra”.

“Guri m’i theu shpresat se kam ardhur në utopinë e jetës, në vendin ku s’do të kem punë me sllavët që na diskriminonin dhe na përçmonin gjithandej.” “Dhe sot, mundohem të flas shqip, ama me kë? Kujt t’i drejtohem me fjalët e ëmbla të nënës, me theksin kosovaro-shkupjan? Fëmijë, nipër e mbesa shumë pak dinë, tepër rrallë e përdorin këtë gjuhë me të cilën marr frymë. Vetëm reja, nusja, shyqyr Zotit që më heq mallin, me të llafos shqip”.

Flet për dasmat e vdekjet-ngushëllimet shumë më të ngrohta dhe më të gjata në shqiptari; i krahason ato me kapitalizmin e ftohtë turk. E shikoj dhe them: Me gjithë ato vite, fizikisht vital sa s’bën. I jap komplimente, vërtet dukej si 60-65 vjeçar. “Çdo mëngjes shkoj në puntori para të gjithëve, para punëtorëve. Rri babo në shtëpi, s’kemi nevojë për ty – më thonë djemtë – ama s’mundem, punën e kam n’gjak, e kam ushqim.

” Vazhdojmë bisedën me të gjatë drekës së ngrënë në një atmosferë shumë të afërt, sikur njiheshim 20 vjet e më tepër, a në fakt ishte takimi ynë i parë. Dhe, natën e njëjtë, pasi u kthye në shtëpi, na telefonoi dhe u shpreh se “ishte kënaqur sa s’bën, se i kishte mbushur bateritë me Shkup”.

“Inshalla shihemi sërish e bëjmë muhabet kështu si sot” – ishin fjalët e tij plot ngrohtësi dhe përmallim, me pishmanllëk për atë që dikur kanë bërë si komunitet, si familje dhe vetë si individ. Mesazhi i tij vlen për rininë tonë që vepron sipas “te sytë, aty këmbët”, që nuk mendon kur vendos për të braktisur vendlindjen. Në afekt: në gjendje të pasionit të pakontrolluar, të ndjesisë së fryrë që shfaqet papritur, kur bëhen veprime të pamatura të një individi në afat të shkurtër, si reaksion ndaj një situate të pafavorshme të çastit.