Rendi monetar dhe siguria ndërkombëtare

Ky vit përfshin përvjetorë të mëdhenj në historinë e rendit monetar ndërkombëtar. Data e 15 gushtit shënoi 50 vjet që kur presidenti amerikan Richard Nixon “mbylli dritaren e artë”; dhe më 21 shtator, do të kenë kaluar 90 vjet që kur qeveria britanike hoqi paundin nga standardi i arit. Edhe pse të dy episodet i përkasin historisë së parasë, implikimet e tyre e kapërcejnë fushën financiare. Secili shënoi kalimin e një regjimi të tërë të sigurisë ndërkombëtare.

Rendi global i shekullit të 19-të ishte ndërtuar rreth fuqisë perandorake britanike, me standardin e arit që shërbente si themeli i tij financiar. Standardi i arit u mbështet nga pritshmëria që edhe nëse do të pezullohej në kohë lufte, përfundimi i armiqësive do të lejonte që monedha të kthehej në vlerën e arit të paraluftës. Ai premtim për një vlerë konstante të arit siguroi një element besueshmërie që e bëri më të lehtë për një qeveri të kohës së luftës të merrte hua dhe kështu të përballonte koston e konfliktit.

Për shkak se standardi i arit kishte shërbyer për një kohë të gjatë si bazë financiare e statusit perandorak të Britanisë, vendi u kthye në të pas Luftës së Parë Botërore. Por kostoja doli të ishte shumë e lartë. Në vitin 1931, ishte e qartë se një largim nga ari ishte i nevojshëm për të liruar më shumë hapësirë për politikat e parave të lehta që do të nxisnin përfundimisht rimëkëmbjen nga Depresioni i Madh.

Britania zbuloi gjithashtu pas Luftës së Parë Botërore se nuk mund të rimerrte lehtësisht pozicionin e saj të mëparshëm në qendër të rendit global të sigurisë. Në vend të kësaj, ajo u përpoq të ruante ndikimin e saj nëpërmjet krijimit të një institucioni të ri, Lidhjes së Kombeve. Për shumë britanikë, ky pararendës i Kombeve të Bashkuara dukej si një përmirësim i sistemit të vjetër të ekuilibrit të fuqive. Ai krijoi një kod të qartë ligjor për sjelljen ndërkombëtare, si dhe kufizime mbi “agresionin”. Nga këndvështrimi i vendeve të tjera, megjithatë, Lidhja dukej si një skemë e krijuar për të mbrojtur interesat britanike me çmim të lirë.

Më 18 shtator 1931, disa ditë përpara se sterlina të shkëputej nga ari, ushtria japoneze shkatërroi besueshmërinë e Lidhjes si një mburojë kundër agresionit. Duke inskenuar një incident me flamur të rremë në hekurudhën strategjike në Mukden (tani qyteti kinez Shenyang), të cilin e prezantoi si një akt sabotazhi kinez, Japonia krijoi një pretekst për pushtimin e Mançurisë. Lidhja ishte e pafuqishme përballë këtyre makinacioneve. Provokimi japonez thjesht nënvizoi një pikë të bërë nga kritikët e Lidhjes: agresioni është një koncept relativ.

“Shoku i Niksonit”, gjithashtu, duhet kuptuar si pjesë e një ndryshimi më të gjerë sistemik në rendin global të sigurisë. Ishte kostoja e dështimit të gjatë të Amerikës në Vietnam, i cili sforcoi buxhetin e SHBA-së dhe nxiti një zhvendosje drejt financimit inflacioniste që nervozoi vendet e tjera.

Poshtërimi i Amerikës në Kabul sot i bën jehonë këtyre momenteve të vjetra të kolapsit të dukshëm perandorak. Ashtu si shpërbërja e rendit të Lidhjes në botën ndërmjet luftërave dhe si rënia e pozicionit amerikan në Vietnam, ripushtimi i Afganistanit nga Talibanët nuk ishte befasues. Në secilin rast, fundi kataklizmik ishte për vite të tëra.

Kjo është diçka që ndajnë kolapset monetare dhe ato të sigurisë. Të gjithë mund t’i shohin të çarat në sistem shumë përpara kohe, por politikëbërësit ekonomikë dhe zyrtarët e sigurisë mohojnë qëllimin e tyre për të braktisur status quo-në deri në momentin e fundit. Kur vjen kolapsi, është domosdoshmërisht kaotik (sepse askush nuk mund të shihej se po përgatitej për të). Besueshmëria e fuqisë dominuese zhduket papritur dhe së shpejti pason një nxitim drejt daljes – qoftë nga monedha apo nga vendi.

Pasojat e këtyre episodeve mund të jenë akoma më kaotike, siç ishte rasti në vitet e ndërmjetme. Një karakteristikë e përbashkët e kolapsit sistemik është se një rrjet i tërë aleancash mund të diskreditohet menjëherë. Prandaj, Afganistani është një fiasko jo vetëm për administratën amerikane, por për çdo qeveri të lidhur me të. Papritmas, bëhet shumë më e mundshme që sistemi i vjetër i sigurisë të testohet në mënyra që më parë dukeshin të paimagjinueshme. Në rastin aktual, të gjithë sytë do të jenë te shtetet Balltike dhe Tajvani.

Këto pasiguri krijojnë nevojën për një rend politik të ri, më të qëndrueshëm dhe më të qëndrueshëm që nuk varet nga hegjemonët e rraskapitur. Por është marrëzi të mendosh se mund (ose duhet) të ketë vetëm një pol të stabilitetit global – sikur të ishin vetëm Shtetet e Bashkuara që ua morën mantelin britanikëve në shekullin e 20-të; ose se duhet të jetë Kina ajo që do të marrë pozicionin e zbrazur nga SHBA sot. Gjithmonë ka alternativa të tjera dhe tensioni mes tyre shpesh është burim i paqëndrueshmërisë së thellë. Përleshja hegjemoniste midis një Japonie, Rusisë dhe Gjermanisë revizioniste gjatë periudhës ndërmjet luftërave është një rast i tillë.

Për më tepër, të menduarit e ri mund të vijë nga lojtarë të rinj. Në ditët e sotme, politika kudo po ribëhet në përgjigje të krizës Covid-19. Ndryshe nga çfarë sugjerojnë shpesh ekspertët, nuk është aspak e qartë se Rusia ose Kina do të përfitojnë në mënyrë të pashmangshme nga poshtërimi i Amerikës. India, për shembull, mund të luajë një rol më të madh në politikën e Azisë Qendrore dhe Jugore.

Në mënyrë të ngjashme, me largimin e Mbretërisë së Bashkuar, dinamikat brenda Bashkimit Evropian po ndryshojnë. Franca dhe Gjermania, boshti qendror i politikës evropiane për pjesën më të madhe të periudhës së pasluftës, duken gjithnjë e më të lodhura dhe të zhytur në vetvete. Të dy po shkojnë drejt zgjedhjeve të dominuara nga çështjet e brendshme – ose në rastin e fushatës së përgjumur të Gjermanisë, pa asnjë problem. Ndërkohë, Italia nën kryeministrin Mario Draghi po prodhon ide të reja dhe po formulon një vizion se si Evropa mund t’i përgjigjet kërcënimeve globale si pandemia dhe ndryshimet klimatike.

Në kërkim të një rruge të re përpara, mesazhi thelbësor i 1931 dhe 1971 duhet të merret parasysh. Tranzicionet kaotike financiare janë gjithashtu sfida të sigurisë. Vetëm duke rikrijuar një sistem të qëndrueshëm për menaxhimin e marrëdhënieve ndërshtetërore mund të sigurohet stabiliteti financiar, si dhe politika e qëndrueshme ndërkombëtare priret të jetë një parakusht për vendosjen e rendeve të reja financiare.

Shkruan: Amir Shabani