Kriza energjetike në Ballkanin Perëndimor – ngjashëm me BE-në, apo megjithatë e ndryshme?

Analizë speciale për Portalb.mk nga Malinka Ristevska Jordanova, Instituti për Politika Evropiane.

Siç pritej, kriza globale e energjisë nuk e anashkaloi Ballkanin Perëndimor. Megjithatë, rajoni tregon disa specifika në krahasim me BE-në.

Ballkani Perëndimor është i lidhur me Bashkimin Evropian nëpërmjet Marrëveshjes për Komunitetin Energjetik, i cili përveç vendeve të rajonit tonë përfshin edhe Ukrainën, Moldavinë dhe Gjeorgjinë. Me këtë marrëveshje praktikisht tregu i brendshëm energjetik i BE-së zgjerohet në këto vende, që për ta nënkupton harmonizim dhe zbatim të acquis të Unionit në këtë fushë. Megjithatë, detyrimet për harmonizimin dhe zbatimin e acquis do të bëhen me faza. Sekretariati i Komunitetit Energjetik publikon raporte të rregullta vjetore në të cilat vlerëson nivelin e zbatimit të Marrëveshjes në tërësi, por edhe për secilin anëtar individualisht. Megjithatë, le të kujtojmë se përmes Traktatit të Komunitetit të Energjisë, BE-ja “eksporton” në shtetet anëtare të kësaj marrëveshjeje të drejtën që është në kompetencën e saj – tregun e energjisë dhe sigurinë e furnizimit, efikasitetin energjetik dhe burimet e reja të rinovueshme, si dhe ndërlidhjen e rrjeteve energjetike. Shfrytëzimi i burimeve energjetike, zgjedhja midis burimeve të ndryshme energjetike dhe strukturës së furnizimit me energji mbetet në duart e shteteve anëtare – domethënë shteteve anëtare të Komunitetit Energjetik.

Varësia energjetike e Ballkanit Perëndimor është më e ulët se ajo e Bashkimit Evropian, e cila është 60.3%. Megjithatë, dallimet mes vendeve janë të mëdha. Maqedonia e Veriut është më afër mesatares së BE-së me 58.5% varësi, ndërsa varësia e të gjitha vendeve të Ballkanit Perëndimor është nga 27,4% deri në 35%. Edhe tendencat janë të ndryshme – ndërsa në periudhën 2009-2019 Mali i Zi dhe Shqipëria e kanë ulur varësinë e tyre, Maqedonia e Veriut, Serbia dhe Kosova e kanë rritur atë.

Tendencat në importin e energjisë primare janë të ngjashme – është në rritje në numër absolut në Maqedoninë e Veriut, Serbi dhe Bosnjë e Hercegovinë, por është në rritje për kokë banori në të gjitha vendet e rajonit.

Më poshtë mund t’i shihni të dhënat nga importi neto i energjisë primare, 2009, 2014 dhe 2019 në Ballkanin Perëndimor (Burimi: Eurostat)

Megjithatë, ajo që e dallon dukshëm rajonin nga BE-ja është struktura e prodhimit të energjisë elektrike sipas llojit të karburantit. Rajoni është më pak i varur nga gazi sesa BE-ja. Megjithatë, ndërsa Bashkimi Evropian ka reduktuar ndjeshëm përdorimin e lëndëve djegëse të ngurta, rajoni është më i varur prej tyre – edhe atë nga ligniti me cilësi të ulët. Megjithatë, dallimet janë të mëdha brenda rajonit: Shqipëria mbështetet pothuajse tërësisht në hidrocentralet, dhe në një masë të madhe – Mali i Zi, ndërsa Kosova është pothuajse tërësisht e varur nga qymyri, dhe varësia është e lartë edhe e Serbisë dhe Maqedonisë së Veriut. Për më tepër, kapacitetet për përpunimit të qymyrit janë të vjetra dhe të rrënuara, kështu që përveç produktivitetit të ulët, ato kontribuojnë edhe në ndotje.

Përqindja mesatare e burimeve të rinovueshme të energjisë në Ballkanin Perëndimor është më e lartë se ajo e BE-së, por sërish me diferenca të mëdha ndërmjet vendeve. Sigurisht, ata që mbështeten më shumë në hidrocentralet kryesojnë në përdorimin e burimeve të rinovueshme.

Tendencat e inflacionit në Ballkanin Perëndimor janë të ngjashme me ato në BE – duke lëvizur mbi 3%, me ç’rast – si në BE – në rritje kanë kontribuar çmimet më të larta të ushqimit dhe energjisë.

Raportet dhe dokumentet e Bashkimit Evropian dhe të Komunitetit Energjetik vlerësojnë dhe inkurajojnë kalimin nga qymyri në burimet e rinovueshme energjetike në Ballkanin Perëndimor. Fatkeqësisht, ky vit krize është pikërisht thëngjilli që është alternativa rezervë për shumicën e vendeve të rajonit, të cilët i kanë hequr edhe kapacitetet e vjetra të lëndëve djegëse të ngurta dhe të lëngëta për të zbutur krizën. Tranzicioni në drejtim të burimeve të rinovueshme ka të ngjarë se duhet të presë për kohëra më të mira. Megjithatë, edhe pas krizës, problemi nuk do të zgjidhet thjesht, pavarësisht se vendet e rajonit kanë treguar gatishmëri për të kaluar drejt burimeve të rinovueshme të energjisë. Tranzicioni i tillë kërkon më shumë kapacitete, por edhe shumë më tepër investime.