Nga Kosova në listën AI 100 UK, rrugëtimi i Ideja Bajrës drejt inteligjencës artificiale: AI po zbulon sa pak dimë

Në një kohë kur Inteligjenca Artificiale po formëson botën, një vajzë shqiptare nga Kosova po dëshmon se dija, guximi dhe përulësia mund të ecin më shpejt se çdo algoritëm. Ideja Bajra, vetëm pak vite pasi mbaroi studimet në Universitetin e St Andrews, është bërë emër i njohur në qarqet shkencore dhe teknologjike të Mbretërisë së Bashkuar. Sot ajo është shqiptarja e vetme dhe më e reja në moshë e nominuar ndonjëherë për listën prestigjioze AI 100 UK 2025, një nder që u rezervohet vetëm mendjeve që po ndryshojnë drejtimin e epokës digjitale. Në një intervistë për Portalb.mk, ajo foli për rrugëtimin e saj nga Kosova në Britani, për sfidat e grave në fushën e teknologjisë, dhe për mënyrën se si beson se Inteligjenca Artificiale mund të shërbejë jo si zëvendësim i njeriut, por si forcë që e pasuron mendimin dhe humanitetin.

Portalb.mk: Si ndiheni kur e dini se jeni shqiptarja e vetme dhe më e reja në histori e nominuar për listën prestigjioze AI 100 UK? Cila ishte rruga deri në këtë arritje?

Ideja Bajra: Është e vështirë ta shpreh me fjalë se sa shumë do të thotë për mua ky vlerësim. Ndihem thellësisht e nderuar dhe jashtëzakonisht e lumtur. Ka diçka surreale në të gjithë këtë, një moment i qetë “pinch me”, pasi po ndodh shumë më herët nga sa e kisha parashikuar. Udhëtimi im filloi kur themelova Edvance AI gjatë vitit të tretë të universitetit, ndërsa isha duke përfunduar një diplomë në Biologji Qelizore në St Andrews. Po balancoja ligjëratat, drejtoja një shoqatë studentore, menaxhoja një organizatë jofitimprurëse, dhe njëkohësisht po zhytesha me gjithë shpirt në botën e inteligjencës artificiale të gjitha njëherësh. Ajo që filloi si një kuriozitet personal u shndërrua shpejt në një realizim: ekzistonte një hendek i madh mes ritmit të zhvillimit të AI-së dhe aftësisë së njerëzve për ta kuptuar dhe aplikuar atë. Ai hendek më dukej tepër i rëndësishëm për t’u shpërfillur. Prandaj ndoqa atë instinkt. Fillova të mësoj vetë, krijova materiale ndihmëse, bisedova me organizata, dhe në fund nisa një kompani konsulence që ndihmon industritë tradicionale të kuptojnë dhe zbatojnë AI-në në mënyrë të qëndrueshme. Shumë prej këtij udhëtimi ka qenë rreth qëndrimit autentik duke qenë e hapur për entuziazmin tim, e sinqertë për vështirësitë gjatë rrugës, dhe e qartë për misionin tim: ta bëj këtë teknologji të qasshme, kuptimplotë dhe njerëzore. Të jem më e reja dhe e vetmja shqiptare ndonjëherë e nominuar e bën këtë arritje akoma më emocionale. Nuk është thjesht një sukses personal është një sinjal për të tjerët, veçanërisht për ata nga vende të vogla apo prejardhje nga vende tjera te botes, se ata e meritojnë të jenë pjesë e këtyre bisedave gjithashtu. Se ata i përkasin.

Portalb.mk: Kur dëgjuat për nominimin, cili ishte mendimi i parë që ju erdhi në kokë? Çfarë e bëri të veçantë punën tënde që arritët në këtë pikë të nominimit?

Ideja Bajra: Nuk ishte një mendim i vetëm; ishte një valë emocionesh. Mirënjohje, krenari të gjitha njëkohësisht. Gjithmonë kam qenë e përqendruar në ndërtimin e diçkaje me kuptim, jo në ndjekjen e aprovimit, kështu që kur erdhi nominimi, më kaploi papritur në mënyrën më të bukur. Atë që e bën punën time të veçantë është që buron nga një pasion i thellë i imi. Përgatitja ime profesionale/akademike është biologjia, dhe marrëdhënia ime me këtë teknologji filloi nga kurioziteti më i pastër. Mësova gjithçka vetë, nuk kam marrë një kurs zyrtar në AI, dhe ajo përvojë formësoi mënyrën sesi tani ndihmoj të tjerët të mbushin të njëjtin hendek. E di saktësisht se si është të fillosh nga zero dhe sa fuqizuese është të kalosh përmes asaj kurbe. Ai mendim, i kombinuar me aftësinë time për të përkthyer kompleksitetin në qartësi, më ndihmon të qëndroj në kryqëzimin e njerëzimit dhe inovacionit dhe mendoj se aty është vendi ku puna ime rezonon vërtet.

Portalb.mk: Në një botë ku Inteligjenca Artificiale shpesh shihet si “superfuqi e korporatave”, si arriti një vajzë nga Kosova të bëhet pjesë e mendjeve më të rëndësishme të Britanisë?

Ideja Bajra: Nuk jam nisur me qëllim “të hy në botën korporative të AI-së.” Në fakt, udhëtimi filloi me diçka shumë më personale: dëshirën për të shprehur veten. Të shndërroj këtë emocion të thellë që ndjeva për AI-në në diçka të dobishme, diçka që mund të ndihmojë të tjerët të orientohen ndaj ndryshimit. Kurrë nuk kam pretenduar që të jem personi më teknik në dhomë. Fuqitë e mia qëndrojnë diku tjetër në të menduar sistemik, në tregime, në ndihmën që njerëzit të ndiejnë të ardhmen para se të arrijë plotësisht. E kuptova herët që forca ime nuk ishte të përpiqesha të replikoj inxhinierët, por në përkthimin e kompleksitetit në diçka njerëzore. Aty hyj në një lloj “flow”: në skenë, në bisedë, brenda një workshopi. Pjesë e këtij udhëtimi ka qenë edhe të mbetem adaptuese. Ndoshta them Edvance AI sepse pashë një nevojë, një çarje në rritje mes zhvillimit të AI-së dhe kuptimit njerëzor  dhe i besova vetes që të reagoj. Sigurisht, gjatë rrugës kam qenë jashtëzakonisht me fat që derë të rëndësishme u hapën në momentet kyçe. Ekipi i Pictet Group, për shembull, më gjeti përmes një lidhjeje universitare dhe më ftoi në podcast-in e tyre. Ajo një bisedë ndezi shumë të tjera dëshmi se kur zëri yt është i përputhur me qëllimin tënd, njerëzit e duhur fillojnë të dëgjojnë. Mendoj se ndonjëherë e teprojmë mendimin për vendin tonë në këto hapsira, veçanërisht si gra, ose si njerëz nga vende më të vogla. Por e vërteta është: nëse ke njohuri që mund të përmirësojë jetën e dikujt, është pothuajse egoiste të mos e ndash atë. Ky është mentaliteti që më ka sjellë deri këtu.

Portalb.mk: Ju vini nga një vend i vogël, por po shënon gjurmë në një arenë botërore. Sa ka ndikuar origjina shqiptare në mënyrën si mendoni dhe punoni?

Ideja Bajra: Të jem shqiptare nuk është domosdoshmërisht diçka që e shfaq është diçka që e mbaj me vete. Është gjuha që flisja para se të mësoja edhe anglisht. Janë historitë që prindërit e mi kaluan, të gjalla, krenare, plot detaje pavarësisht që kishin emigruar nga Kosova dekada më parë. Është mënyra që gjyshërit e mi flasin me gëzim, edhe për gjërat më të thjeshta. Ai lloj lidhjeje kulturore ndryshon mënyrën sesi sheh botën. Të jep thellësi, kontekst dhe qëllim. Pata fatin te rritesha e rrethuar nga vizionarë jo vetëm emra globalë si Dua Lipa apo Mira Murati, por brenda familjes sime. Njerëz me dëshirë të patundur. Njerëz që kanë rindërtuar jetën e tyre nga e para, me hir. Gjithmonë kam besuar se bëhemi pasqyrë e atyre që na rrethojnë dhe jam mirënjohës që jam rrethuar me njerëz që besojnë në ëndërrim të madh. Ka gjithashtu diçka në përvojën e emigrantit që të jep një lloj motori të brendshëm. Siç shkruan Neri Karra Silliman në The Pioneers, nuk është vetëm punë e vështirë është diçka më e thellë: guximi për të rinovuar, për të shprehur, për të ndërtuar. Nuk i gjej gjithnjë fjalët perfekte për të, por e di që e ndjej çdo ditë. Dhe e mbaj në gjithçka që bëj.

Portalb.mk: Kush ka qenë njeriu që ju ka shtyrë më shumë drejt këtij rrugëtimi një mësues, një prind, apo ndoshta një dështim?

Ideja Bajra: Është e vështirë të përmend vetëm një person sepse nuk jam shtyrë, saktësisht, por më tepër jam mbështetur vazhdimisht. Prindërit e mi, veçanërisht babai im, kanë qenë themeli i asaj mbështetjeje që prej fillimit. Kam kujtime të gjalla të bërit matematikë dhe shkencë me të çdo të diel si fëmijë, e rrethuar nga grumbuj librash dhe revista teknologjike që ai kishte. Ai gjithmonë po mësonte dhe gjithmonë po ndante. Por kurrë nuk impononte. Asnjëri prej prindërve të mi nuk mban mendësinë e vjetër “duhet të bëhesh mjeke ose avokate.” Në vend të kësaj, ata hapën dyer dhe më lejuan të ecja përmes tyre. Më dhanë udhëzim pa presion. Opsione pa ultimatume. Dhe me kohë, kjo krijoi një hapësirë ku mund të marr vendimet e mia dhe të besoj në vete teksa i bëja. Më vonë, pata mësues brilantë veçanërisht në shkencë që panë herët kuriozitetin tim dhe me inkurajuan. Dhe tani, jam me fat që jam rrethuar me mentorë që nuk pretendojnë të kenë të gjitha përgjigjet. Ata ofrojnë perspektivë, jo përshkrime fikse, ashtu siç bënë edhe prindërit e mi. Pra, asnjë person i vetëm nuk më ka formësuar vetëm. Realisht ka qenë një fshat modern i përbërë nga familja, mësuesit, mentorët dhe shumë vetëdrejtim. Dhe mendoj se kjo është pjesa më fuqizuese: të dish që plani nuk të është dorëzuar, por që po punoj drejt ndërtimit të tij, hap pas hapi.

Portalb.mk: Si është të jesh vajzë në një fushë që shpesh dominohet nga burra dhe paragjykime?

Ideja Bajra: Nëse jam plotësisht e sinqertë, nuk kam përjetuar personalisht seksizëm të hapur në hapësirën e AI-së dhe e di që kjo nuk është përgjigjja tipike. Kam pasur mentorë burra të jashtëzakonshëm, kam punuar me ekipe të ndryshme, dhe jam përshëndetur në hapësira ku zëri im respektohet. Në këtë kuptim, kam qenë me fat. Por e di gjithashtu që fati nuk e anulon realitetin më të gjerë. Fusha është ende dominuar nga meshkujt nga të dhënat që trajnojnë modelet tona, te themeluesit që ndërtojnë produktet, te financimi për startup-et. Gratë mbeten të nënpërfaqësuara në gati çdo nivel, dhe shpesh produktet dhe platformat që ndërtohen reflektojnë atë pabarazi. Pra, ndërsa nuk kam përballuar diskriminim drejtpërdrejt, jam plotësisht e vetëdijshme që jam pjesë e një grupi shumë të vogël dhe ende të rrallë grash që po formësojnë këtë hapësirë. Prandaj përpiqem të mos e paraqes si “meshkuj kundër grave.” Puna e vërtetë është në ndërtimin e sistemeve gjithëpërfshirëse nga brenda jashtë, ku perspektiva e secilit është e vlerësuar jo si një kontroll, por si një lente e nevojshme për të ndërtuar teknologji më të mirë, më etike dhe më njerëzore.

Portalb.mk: Inteligjenca Artificiale po ndryshon botën me shpejtësi marramendëse po ju, çfarë frikërash dhe shpresash keni për të ardhmen e saj?

Ideja Bajra: Realizimi më i madh që kam bërë përmes punës time me organizata dhe përmes udhëtimit tim është që AI nuk krijon probleme. AI i zmadhon ato në plato më të zgjeruara ato. Sfida më e thellë që shohim në adoptimin e AI-së shpesh nuk ka të bëjë me teknologjinë vetë, por me njerëzit. Menaxhimi i ndryshimit, hendekët e komunikimit, mendimi në silo, proceset e vjetra, mendësitë rezistuese… AI thjesht i nxjerr këto në sipërfaqe më shpejt. Pra, shpresa ime për të ardhmen e AI-së nuk është vetëm për modele më inteligjente është për organizata më të mençura. Dua të shoh më shumë biznese që investojnë në alfabetizimin e AI-së jo vetëm në nivelet e larta, por në çdo nivel. Po ashtu shoh një mundësi të madhe në mënyrën sesi AI po ndryshon mënyrën se si mendojmë për kreativitetin, sipërmarrësin dhe qasjen. Nuk do ta kisha nisur kompaninë time ndërsa isha ende në universitet nëse AI nuk do të kishte ulur barrierën për hyrje. Po barazojnë terrenin-jo vetëm për themeluesit, por për komunitete që kanë qenë historikisht përjashtuar nga inovacioni. Ka gjithashtu një brez të ri që po rritet me AI si realitet të tyre dhe nuk do të mbajnë mend një botë para ChatGPT apo Copilot. Pra, sfida nuk është nëse ata mund ta përdorin AI-në. Ata do ta bëjnë. Pyetja më e thellë është: a mund t’i pajisim me shume mundësi për ta përdorur mirë? A mund të krijojmë një kulturë ku AI është një mjet për thellimin e mendimit jo për shmangien e tij? Nëse kam ndonjë kujdes, nuk është me të vërtetë frikë, është urgjencë. Ritmi i AI-së vetëm do të përshpejtohet. Por kuptimi njerëzor nuk s’kalohet me të njëjtin ritëm. Duhet të mbyllim atë hendek jo vetëm me rritje teknike, por përmes gatishmërisë kulturore. Përmes tregimeve, etikës dhe edukimit. Aty besoj se qëndron puna e vërtetë.

Portalb.mk: Si mund të ruajmë etikën dhe empatinë në një botë që po automatizohet çdo ditë e më shumë?

Ideja Bajra: Mendoj se bëhet më shumë për rikthimin e etikës dhe empatisë jo vetëm përmes automatizimit, por përmes tij. E vërteta është, AI nuk është problemi. Ritmi, ciklet e hype-it, abstraksioni janë ato që bëjnë që njerëzit të ndihen etike të pasigurt. Bëhemi të lodhur jo sepse jemi jo etikë, por sepse jemi mbingarkuar. Por pikërisht aty qëndron rreziku edhe mundësia. Duhet të ndalojmë së pari AI-në si një shkop magjik dhe të fillojmë ta njohim atë për çka është: një mjet në një kuti më strategjike dhe njerëzore. AI nuk është këtu për të zëvendësuar etiken është këtu për të magnifikuar vlerat që janë tashmë të integruara në sistemet, rrjedhat e punës dhe vendimet tona. Nëse nuk projektojmë ato vlera me qëllim, teknologjia thjesht do të pasqyrojë njohuritë tona të verbëta në shkallë. Prandaj puna e vërtetë qëndron në kulturë dhe kontekst. Duhet gjithashtu të krijojmë më shumë hapësirë për përvojën që është jetike. Etika dhe empatia nuk vijnë nga një listë kontrolli, ato vijnë nga dëgjimi. Nga vënia e zërave në dhomë që historikisht nuk kanë qenë aty. Në këtë kuptim, AI mund të ndihmojë, mund të nxjerrë modelet, të hartojë modele, dhe të zbulojë hendekë që kemi injoruar gjatë, por vetëm nëse jemi vërtet të guximshëm që të shohim. Pra po, AI ndryshon gjithçka, por nuk na lirohet nga përgjegjësia. Nëse ka ndonjë gjë, ai e bën përgjegjësinë tonë më të mprehtë. Etika dhe empatia nuk janë duke u zbehur në epokën e AI-së por do të riaktivizohen, besoj.

Portalb.mk: A po ecën Inteligjenca Artificiale më shpejt se aftësia jonë për ta kuptuar atë? Në një fjali, si e përkufizoni ju të ardhmen e inteligjencës artificiale?

Ideja Bajra: Po dhe kjo pjesërisht sepse kemi tentuar të modelojmë AI-në mbi diçka që vështirë e kuptojmë: trurin njerëzor. Kur ndërton sisteme të frymëzuara nga rrjetet nervore që nuk i kemi hartuar plotësisht, je i/e destinuar të përballet me hendekë në kuptim. Por nuk e shoh këtë si dështim e shoh atë si pasqyrë. AI po zbulon sa pak dimë për njohjen, kontekstin, dhe madje për veten tonë. Rreziku nuk është që po evoluon shumë shpejt është që supozojmë që e kemi zotëruar kur nuk e kemi bërë.

Nëse do të duhej të përkufizoja të ardhmen e AI-së në një fjali: AI do të bëhet më pak për makinën vetë dhe më shumë për mënyrën se si e trajnojmë, e qeverisim, dhe pasqyrojmë inteligjencën tonë përmes saj.

Portalb.mk: Si po ndryshon mënyra e të mësuarit me zhvillimin e mjeteve si ChatGPT apo Copilot?

Ideja Bajra: Të mësosh është kthyer plotësisht përmbys. Para AI-së, njohuria ishte diçka që duhej ta kërkojë vazhdimisht përmes librave, grupeve të studimit, tutorëve, faqeve pa fund në internet. Tani, është kompresuar në një ndërfaqe të vetme në xhepin tënd. Nëse je i/e motivuar, mund të nisësh një temë të re dhe të jesh me rrjedhshmëri të qëndrueshme në 48 orë. Por tani, arsimi nuk është më portieri i njohurive pasi nxënësit tani udhëheqin vetë procesin. Dhe megjithatë, institucionet formale nuk kanë kapur ritmin. Shumë shkolla dhe universitete ende ndalojnë mjetet e AI-së, ndërsa vendet e punës ku këta studentë do të hyjnë më vonë po i integrojnë shpejt (diçka që mund t’i lërë studentët në disavantazh konkurrues). Besoj se jemi duke u drejtuar drejt një kryqëzimi: disa shkolla do t’i përqafojnë plotësisht AI-në dhe do të rimendojnë mënyrën se si japin mësim, ndërsa të tjera, veçanërisht institucionet elitarë, mund të shkojnë në drejtim të kundërt, duke hequr AI-në plotësisht për të ruajtur mendimin kritik të udhëhequr nga njerëzit. Dhe të dyja rrugët kanë vlerë. Por nëse zgjedhim rrugën e parë, përgjegjësia nuk mund të bie vetëm mbi nxënësit, sepse mësuesit kanë nevojë për mbështetje gjithashtu. Në hulumtimin tim të disertacionit (që së shpejti do të publikohet), zbulova që lodhja nuk vjen nga numri i mjeteve të AI-së, vjen nga mungesa e rrjedhshmërisë në mënyrën se si t’i përdorësh ato. Pra tani qëllimi nuk duhet të jetë të hedhim teknologji të reja në klasa, por të ndërtojmë besim te edukatorët, që ata të mund të modelojnë se si të përdoren këto mjete me përgjegjësi dhe kritikë. Kjo është e ardhmja e vërtetë e të nxënit: jo vetëm akses më i shpejtë në përgjigje, por kuptim më i thellë i mënyrës së të bërit pyetje më të mira.

Portalb.mk: Si e shihni rolin e grave shqiptare në teknologji pas disa vitesh më shumë hapësirë apo ende barriera? A mendoni se zëri i femrës sjell më shumë ndjeshmëri dhe etikë në këtë botë algoritmesh?

Ideja Bajra: Do të ketë gjithmonë pengesa në teknologji, në udhëheqje, në jetë. Por kam ardhur të besoj që ndryshimet më të fuqishme fillojnë brenda. Si gra shqiptare, mbajmë shumë pritshmëri, të kulturës dhe gjeneratash. Por gjithashtu mbajmë forcë të madhe. Dhe sa më të sigurta të bëhemi në vetvete, aq më shumë u japim të tjerëve lejen të dalin përpara gjithashtu. Në rastin tim, rrallë kam përjetuar diskriminim të drejtpërdrejtë sepse zgjodha të rrethohem me njerëz që reflektuan besime pozitive për mua. Megjithatë, çështjet strukturore janë reale, dhe gjërat nuk zgjidhen vetë. Na duhen më shumë gra veçanërisht nga komunitete të nënpërfaqësuara jo vetëm në tavolinë, por që të formësojnë vetë tavolinën. Gratë sjellin më shumë empati në AI, por mendoj që bëhet për më tepër se empati. Gratë sjellin mënyra të ndryshme të të shikuaritdhe të bërit pyetje ato të duhura. Dhe kjo është thelbësore në një botë që formësohet gjithnjë e më shumë nga algoritmet. Sistemet e AI-së gjithmonë do të pasqyrojnë mendjet e krijuesve të tyre, prandaj nëse ato mendje janë të ngushta, ashtu do të jenë rezultatet. Roli i grave shqiptare në teknologji, prandaj, nuk është thjesht për përfaqësim, është për ridefinim. Për të treguar që ekselenca nuk ka një fytyrë, një aksent ose një rrugë të vetme. Dhe se udhëheqja, veçanërisht në AI, duhet të duket si bota që po përpiqet ta shërbejë.

Portalb.mk: Çfarë këshille do t’u jepnit vajzave shqiptare që duan të hyjnë në fushën e inteligjencës artificiale?

Ideja Bajra: Nëse dëshironi tashmë të hyni në AI atëherë keni bërë tashmë pjesën më të vështirë. Keni vendosur. Dhe ne vete ky vetëbesim është gjithçka. Por ja ç’kam mësuar: talenti dhe pasioni nuk mjaftojnë nëse je e bllokuar në dhomën jehonës së mendimeve të tua. Të nevojiten mentorë. Jo vetëm mbështetës pasqyra të vërtetë. Njerëz që kanë ecur pak hapa para teje, që mund të mbajnë ambicien tënde pa projektuar frikërat e tyre mbi të. Mentorët më të mirë nuk do të të japin këshilla emocionalisht të ndërlikuara do të të japin qartësi. Perspektivë. Opsione. Dhe nëse nuk gjen një mentor që të ngjan apo që ndan historinë tënde? Është në rregull. Kërko dikë që respekton vizionin tënd dhe që është guximtar/e ta sfidojë atë kur fillon ta zvogëlosh. Kjo është një lojë mendore më shumë se çdo gjë tjetër. AI do të evoluojë. Mjetet do të ndryshojnë. Por mendësia jote? Ajo është ajo që formëson nëse ti shfaqesh apo qëndron e heshtur!!