Personat me aftësi të kufizuara vazhdimisht hasin në stereotipe, mite dhe stigmatizime në shoqëri, që përfaqëson barrierë për arritjen e të drejtave të tyre njerëzore. Barrierat me të cilat përballen, shpesh fillojnë nga qëndrimet dhe supozimet e njerëzve që nuk kanë pengesa, të cilët shpesh thirren në dezinformatat, paragjykimet, keqkuptimet dhe njohuritë e kufizuara rreth asaj se si është të jetosh me nevoja të veçanta, shkruan Meta.mk.
Në episodin e ri te “PSE (NUK) ËSHTË KËSHTU”, komentojmë mitet dhe dezinformatat më të shpeshta në lidhje me pengesat dhe personat me nevoja të veçanta.
Mitet i komenton Beira Salifoska, edukatore specialiste dhe rehabilituese e diplomuar, si dhe një person me shikim të dëmtuar, Elena Koçovska nga Lëvizja kundër hendikepit “Polio plus” dhe Tomica Stojanovski, kryetar i Lidhjes Nacionale të personave me pengesa me të folur dhe dëgjim.
- Personat me shikim të dëmtuar kanë dëgjim më të zhvilluar.
Nuk është ashtu. Personat me shikim të dëmtuar me vetë përdorimin e dëgjimit e mprehin më mirë atë shqisë nga të tjerat, për shkak se mungesën e shqisës së të pamurit e zëvendësojnë me shqisën e të dëgjuarit.
Humbja e ndonjë shqise nuk do të thotë gjithmonë zhvillim i një shqise tjetër. A do t’i zhvillojmë shqisat e tjera ose jo, varet prej asaj se sa do të investojmë ne në zhvillimin e asaj shqise.
- Të gjithë personat me pengesa në dëgjim mund të lexojnë nga buzët.
Nuk është ashtu. Jo të gjithë personat mund të lexojnë nga buzët. Personat me dëmtim të dëgjimit mbase mund të lexojnë nga buzët, por ndihmë të madhe japin edhe interpretuesit. Edhe në mesin e personave me dëgjim pjesërisht të dëmtuar, 60 përqind nuk mund të lexojnë, ndërsa 40 përqind kuptojnë dhe lexojnë nga buzët. Me të shurdhrit është më e vështirë.
- Personat e verbër nuk shohin aspak.
Nuk është ashtu. Një pjesë e të verbërve kanë një farë perceptimi për dritën, por po, ka edhe të verbër që me të vërtetë nuk shohin asgjë.
- Të gjithë personat që përdorin karrocë janë të sëmurë dhe me dhimbje të vazhdueshme.
Nuk është ashtu. Në thelb, personat që përdorin karroca nuk janë as të sëmurë dhe as me dhimbje të vazhdueshme. Dhimbja është pjesë e vetë homosapiensit. Karrocat janë vetëm mjete që na mundësojnë të jemi sa më mobilë dhe më të lëvizshëm në jetë dhe të jemi më të pavarur. Njëjtë si bebet. Mos vallë bebet që janë në karroca janë të sëmurë? Jo, karrocat shërbejnë vetëm si mjet transportues nga pika A deri në pikën B.
- Personat e verbër nuk shohin ëndrra.
Nuk është ashtu. Ka persona të verbër që shohin ëndrra, por dallimi është se tek personi i verbër i cili e ka humbur shikimin para se të mbushë moshën 3 vjeçare, perceptimi i ëndërrimit është shumë më ndryshe se tek ato që e kanë humbur shikimin më vonë në jetë. Kur ëndërrojnë personat e verbër, mbase nuk është ajo pamje që e ëndërrojnë personat që shohin, thjesht ajo çka ëndërrojnë janë si silueta.
Ëndrra nuk ka të bëjë me atë nëse i keni sytë e mbyllura ose jo. Sa keni fantazi, sa dëshironi të shkoni në botëra të tjera, të shikoni një horizont të ri – e gjithë kjo varet prej mendjes sonë, e kjo kërkon më shumë absorbim të të dhënave dhe informacioneve të reja. Udhëtimi në Mars është i bukur edhe pa mjet për fluturim.
- Personat e shurdhër dhe ato që kanë dëgjim pjesërisht të dëmtuar nuk mund t’i japin makinës
Nuk është ashtu. Unë personalisht si person i shurdhër mund t’i jap makinës, e këtë mund ta bëjnë edhe shumica e anëtarëve tanë. Njësoj si ato që dëgjojnë, edhe ne mund t’i japim makinës, por kemi problem me borinë. Nëse dikush i bie borisë, në nuk mund të reagojmë, ajo nuk arrin deri te ne, e ndjekim situatën gjithë kohën nëpërmjet pasqyrave të jashtme, të brendshme. Thjesht shikojmë nga të gjitha anët me sytë – sinjalet, dritat, sinjalizimin – ato i kemi sinjal në vend të borisë.
Nëse dikush pas meje jep shenjë me dritë, unë do ta shoh atë nëpërmjet pasqyrës dhe e di se diçka po ndodh. Nëse më ndizet ndonjë dritë, atëherë e di që dera e makinës ose dera e pasme e bagazhit është e hapur. Nëse ndonjë shofer nga pas më jep shenjë me drita, e di se duhet të largohem anësh dhe ta lëshoj të kalojë.
Të gjithë jemi të njëjtë në komunikacion, edhe ato që dëgjojnë edhe të shurdhrit – dallimi është që zëri e borisë nuk arrin deri te ne, por nga ana tjetër i ndjekim të gjitha sinjalizimet me drita.
Dua të shtoj se personat e shurdhër në vendin tonë në pajtim me ligjin kanë të drejtë të aplikojnë për patentë shoferi për kategorinë B, ndërsa nuk kemi të drejtë të aplikojmë për kategorinë C – për kamionë dhe automjete më të mëdha. Nga ana tjetër, në vendet më të zhvilluara evropiane dhe botërore, njoh persona të shurdhër që bëjnë punë si shoferë kamionësh për kompani të ndryshme.
- Personat me aftësi të kufizuara janë të varur prej të tjerëve dhe gjithmonë kanë nevojë për ndihmë
Kjo është pjesërisht ashtu. Shumë shpesh personat me aftësi të kufizuara kanë nevojë për ndihmë, por kjo përsëri varet nga vetë individi dhe lloji i invaliditetit. Për shembull, një person që është me invaliditet të rëndë intelektual, ka nevojë të vazhdueshme për ndihmë. Një person që është i verbër, nevoja për ndihmë varet nga ajo se sa është funksional. Mbase nuk do të ketë nevojë për ndihmë të vazhdueshme, por për gjëra të caktuara i duhet ndihmë.
Në fakt, çdo person varet nga një person tjetër. Të gjithë ne kërkojmë ndihmë nga miqtë, shokët tanë. Kur kemi vështirësi dhe kur kemi ndonjë problem dashurie, e kërkojmë në telefon shokun ose shoqen dhe u qajmë hall, u kërkojmë ndihmë – ç‘të bëjmë, a t’i shkruajmë mesash, a ta kërkojmë në telefon? Si të gjithë të tjerët, ashtu edhe ne personat me aftësi të kufizuara kemi nevojë për miqtë dhe familjet tona. Mirëpo, mbështetja që na nevojitet ndonjëherë është e një forme pak më ndryshe. E kjo shpesh shprehet nëpërmjet asistentëve personalë, që nuk paraqet shërbim, por të drejtë. Prandaj ne personat me hendikep kërkojmë që shteti të na sigurojë të drejtën e shfrytëzimit të asistentit personal – asistent i cili vetëm do të na ndihmojë që më lehtë t’i kapërcejmë barrierat fizike dhe të na ndihmojë të arrijmë nga A-ja deri te B-ja, njëlloj si karroca.
- Është e lehtë të mësosh ta lexosh alfabetin e Braille.
Pjesërisht është ashtu. Kjo më së shumti varet nga vetë individi. Varet nga perceptimi taktil i vetë fëmijës, sa e ka të zhvilluar perceptimin për prekje dhe shumë varet nga ajo se kush do të ta mësojë Alfabetin e Braille.
- Gjuha e shenjave është universale për të gjithë botën. Gjuha e shenjave në gjuhën maqedonase është e njëjtë me gjuhën e shenjave në gjuhën angleze.
Nuk është ashtu. Gjuha maqedonase e shenjave përdoret për këtë rajon, në vendin tonë. Në të gjithë botën ekziston gjuhë ndërkombëtare e shenjave që ka shenja më të thjeshta dhe ajo në gjuhën e të folurit është e njëjtë si anglishtja.
- Simboli i karrocës invalidore u referohet të gjitha invaliditeteve. Kështu, për shembull, në vend parkim me simbol të këtillë mund të parkohen të gjithë personat me çfarëdo invaliditeti.
Pjesërisht është ashtu. Komuniteti im nuk është homogjen. Është shumë heterogjen. Përbëhet nga një numër i madh personash që kanë kufizime të ndryshme – këtu bëjmë pjesë edhe ne me hendikep fizik, me hendikep shqisor – të verbrit dhe të shurdhrit, personat me hendikep intelektual dhe ato me hendikep psiko-social, si dhe të gjithë kombinimet që mund t’i kemi mes nesh.
Që të mund të na dallojë komuniteti pa hendikep dhe të mund të na dallojë si grup, nga ana e personave pa hendikep është zgjedhur që karroca të paraqesë simbol ndërkombëtar për të gjithë komunitetin me hendikep.
Tek ne parkingjet janë me numër relativisht të vogël vendesh për invalidë – një deri në dy. Por edhe ne personat e shurdhër parkojmë në ato vende sepse simboli është karroca e invalidëve. Mirëpo ne, personat e shurdhër, preferojmë që në automjetet tona ta vendosim simbolin tonë, e ai është veshi i shlyer. Shenja jonë është veshi i shlyer me një vijë.
- Nuk është në rregull personat pa aftësi të kufizuara fizike të parkojnë në vendparkimet të dedikuara për personat me aftësi të kufizuara, qoftë edhe për dy minuta.
Така е. Derisa nuk mësojmë që t’i respektojmë standardet dhe marrëveshjet, nuk është në rregull dhe do të konsiderohet si vepër penale nëse personat pa hendikep parkojnë në vendet e dedikuara për personat me aftësi të kufizuara. Jo dy minuta, por edhe vetëm nëse ndalojnë dhe largohen kjo konsiderohet si diskriminim dhe shqetësim. Aspak nuk është korrekte që të mos i respektoni rregullat për të cilat kemi rënë dakord bashkërisht me ratifikimin e Konventës për të drejtat e personave me hendikep.
- Personat me shikim të dëmtuar nuk mund të përdorin teknologji, aplikacione, rrjete sociale, video lojëra.
Nuk është ashtu. Personat me shikim të dëmtuar totalisht mund të përdorin teknologji, me program me zë. Mund të përdorin edhe aplikacione, rrjete sociale, si dhe video lojëra që adaptuara për persona me shikim të dëmtuar, gjegjësisht lojëra audio-video.
Unë përdori program me zë, gjegjësisht audiolexues “Kiko” në gjuhën maqedonase – çdo gjë që të prekni në ekran do të shndërrohet në zë. Mund të përdorni rrjete sociale, çdo lloj aplikacioni, të shkruani mesazhe, madje ka edhe pjesë ku sqarohen fotografitë. Ka një pjesë ku sqarohet se në fotografi ka natyrë, dy persona ose mbase persona me kostum. Mund të përdoret lirisht programi me zë dhe i njëjti është një ndihmë e madhe.
- Aparatet e dëgjimit ndihmojnë që të kthehet dëgjimi plotësisht.
Nuk është ashtu. Ato që janë plotësisht të shurdhër, nuk përdorin aparate dëgjimi, ndërsa nga ana tjetër, atyre që kanë dëgjim pjesërisht të dëmtuar, nëpërmjet aparatit të dëgjimit mund tu qartësohen zërat edhe atë nëse personi që flet është më afër. Nëse është më larg, dëgjohet përzierje e zërave dhe nuk janë aq të qartë zërat që vijnë nëpërmjet aparatit të dëgjimit. Ato që janë persona me dëgjim pjesërisht të dëmtuar janë në një avantazh të lehtë kundrejt personave plotësisht të shurdhër sepse deri te ato mund të depërtojnë zëra të caktuar, ndërsa ne të shurdhrit këtë gjë nuk mund ta përjetojmë asnjëherë.
- Asnjëherë nuk duhet t’i pyesim njerëzit për invaliditetin e tyre, kjo është diçka e pakëndshme.
Nuk është ashtu. Varet nga vetë personi nëse e ka pranuar invaliditetin që ka apo jo. Mendoj se lirisht mund të pyetet çdo gjë për atë invaliditet. Në këtë mënyrë njerëzit edhe më shumë do ta kuptojnë se çfarë personash jemi – do të njihen më shumë me llojin e invaliditetit dhe kështu më shumë do të mund të na ndihmojnë neve personave me invaliditet.
Përkundrazi, Gjendja me hendikep është pjesë e larmishmërisë së njeriut. Dhe derisa nuk e pranojmë se gjendja jonë me hendikep është vetëm edhe një karakteristikë e bukur që e bart homosapiensi, ne do vazhdojmë të kemi paragjykime njëri ndaj tjetrit.
- Personat e shurdhër dhe ato me dëgjim pjesërisht të dëmtuar nuk mund të luajnë në instrumente muzikore ose të vallëzojnë.
Kjo është pjesërisht ashtu. Personat me dëgjim pjesërisht të dëmtuar mund të vallëzojnë. Tek personat e shurdhër muzika nuk depërton, zëri nuk depërton, por ato e ndjejnë ritmin dhe kopjojnë – i ndjekin hapat e personave të tjerë dhe kështu mund të vallëzojnë. Gabime bëhen. Mbase nuk mund të jenë profesionistë, por individët nëse duan të mësojnë, ne kemi TRADITËN FOLKLOR ku mësohen dhe ushtrohen hapat dhe të shurdhrit nëpërmjet atyre ushtrimeve i mbajnë mend hapat dhe pastaj mund t’i shfaqin në skenë. Ritmin e ndjejnë nëpërmjet dyshemesë – prej atje vibracionet vijnë deri te ato.
Çfarë mund të bëj unë personalisht që të ndihmoj të hiqen pengesat me të cilat ballafaqohen personat me aftësi të kufizuara?
Kur flasim, duhet të flasim për të gjithë, jo vetëm për ne. Ajo që mund të bëjmë është ta ndryshojmë vetëdijen tonë dhe të pranojmë se personat me hendikep janë vetëm një larmishmëri e njerëzimit dhe që kjo nuk është as sëmundje, e as nuk transmetohet nëpërmjet gjakut. Mund të dhurojmë gjak kur dhe ku të duam, pa marrë parasysh se çfarë hendikepi kemi. Mund të dashuroheni te ne, por edhe ne te ju dhe kjo të mos paraqesë pengesë për jetë të mirë dhe vend të mirë ku të gjithë do të fillojmë të jetojmë me njëri tjetrin, e jo njëri pranë tjetrit duke hedhur shikime dhe fjalë të ndryshme.
Ka trajnime që zbatohen në lidhjen tonë ku mësohet gjuha e shenjave. Ajo është gjuha jonë amtare të cilën e përdorim vazhdimisht. Nëse personat që dëgjojnë vijnë në numër më të madh në këto trajnime, do të tejkalohet ky problem dhe do të kemi mirëkuptim dhe komunikim të shkëlqyeshëm.
Si të na emërtoni?
Mbase derisa ne – komuniteti me hendikep – nuk caktojmë një term me të cilin do të na emërtoni, ndoshta është më mirë që ju të na pyetni se si duam të na quani. Mirëpo, termet si “jotipik”, “i veçantë”, “e veçantë”, “special”, përpiquni mos i përdorni aspak. “Person me aftësi të kufizuar”, “person me hendikep”, “person me invaliditet”. Mbase janë termet korrekte që për momentin do të duhet të përdoren nga ana e të gjithë personave dhe nga ana e mediave.
Qasja e ndryshme ose aparati terminologjik më së shpeshti është pasqyrim i interesave të komunitetit pa hendikep. Komuniteti me hendikep është një fushë e cila në fakt është objekt i politikës dhe parave, e kështu edhe emërtimet e ndryshme të cilat ju doni të na i mveshni që ta gjeni rolin tuaj.
Si fillim – person me hendikep, person me aftësi të kufizuara, person me invaliditet – ky do të jetë mësimi i parë të cilit do të duhet t’i përkushtoheni. Pa “atipik”, pa “jonormal”, pa “special” e pa shirita të verdhë që të na shënoni se jemi ndryshe nga ju.