Marrëveshja e Prespës: Një moment historik për Maqedoninë e Veriut dhe Greqinë

Marrëveshja e Prespës, është një marrëveshje historike e nënshkruar gjashtë vite më parë, më 17 qershor 2018 midis Greqisë dhe tani më Republikës së Maqedonisë së Veriut. E nënshkruar nën patronatin e Kombeve të Bashkuara, marrëveshja zgjidhi një mosmarrëveshje të gjatë mbi përdorimin e emrit “Maqedoni,” një kontest i rrënjosur në çështje historike, kulturore dhe identitare kombëtare. E emëruar pas Liqenit të Prespës, ku u nënshkrua, marrëveshja jo vetëm që adreson dallimet terminologjike por edhe vendos themelet për partneritet strategjik dhe bashkëpunim midis dy vendeve.

Pas shpërbërjes së Jugosllavisë në vitin 1991, përdorimi i emrit “Maqedoni” nga Republika e re e Maqedonisë u ndesh me kundërshtim të ashpër nga Greqia. Kontesti lindi nga paqartësia midis ish-republikës jugosllave, rajonit grek të Maqedonisë dhe mbretërisë së lashtë të Maqedonisë. Greqia, duke cituar shqetësime historike dhe irredentiste, kundërshtonte përdorimin e emrit “Maqedoni” pa një përcaktues gjeografik si “E Veriut” ose “E Epërme”. Çështja u komplikua më tej lidhur me dy milion qytetarë të greqisë që identifikohen si maqedonas dhe e shohin veten të dalluar nga maqedonasit etnikë të Republikës së Maqedonisë.

Republika e Maqedonisë përballej me akuza nga Greqia për përvetësimin e simboleve dhe figurave historike që janë pjesë e trashëgimisë greke, si Dielli i Verginës dhe Aleksandri i Madh, dhe për promovimin e konceptit të një “Maqedonie të Bashkuar,” që nënkuptonte pretendime territoriale ndaj Greqisë dhe vendeve fqinje të tjera. Këtu ndihmoi vepanërisht projekti Shkupi 2014, që kishte për qëllim përvetësimin e simboleve helene dhe bërjen e tyre pjesë të përditshmërisë në Maqedoni një një proces të “antikizimit” Për të naviguar në këtë situatë komplekse, organizatat ndërkombëtare e referonin përkohësisht Republikën e Maqedonisë si “Ish-Republika Jugosllave e Maqedonisë” (FYROM).

Marrëveshja e Prespës, e cila hyri në fuqi më 12 shkurt 2019, pas ratifikimit nga parlamentet e të dy vendeve dhe protokollit të anëtarësimit në NATO për Maqedoninë e Veriut, solli ndryshime të rëndësishme. Republika e Maqedonisë ra dakord të ndryshonte emrin në Republika e Maqedonisë së Veriut për të gjitha qëllimet, si brenda vendit ashtu edhe ndërkombëtarisht. Ky përdorim erga omnes i emrit të ri synon të eliminojë çdo paqartësi dhe të forconte identitetet dhe historitë e dalluara të dy rajoneve.

Marrëveshja gjithashtu njohu gjuhën maqedonase brenda Kombeve të Bashkuara, duke e klasifikuar atë ndër gjuhët sllave të jugut, dhe specifikonte që kombësia do të quhej maqedonas/qytetar i Republikës së Maqedonisë së Veriut. Me rëndësi, ajo qartëson se qytetarët e Maqedonisë së Veriut nuk janë të lidhur me civilizimin e lashtë helen të veriut të Greqisë.

Për më tepër, marrëveshja kërkon që Maqedonia e Veriut të hiqte Diellin e Verginës nga përdorimi publik dhe të krijojë një komitet për të rishikuar dhe ndryshuar tekstet shkollore dhe hartat në të dy vendet për të hequr përmbajtjen irredentiste. Këto hapa kishin për qëllim të nxisnin respektin dhe mirëkuptimin e ndërsjellë, duke u përputhur me standardet e UNESCO-s dhe Këshillit të Evropës.

Negociatat dhe zbatimi i suksesshëm i Marrëveshjes së Prespës shënuan një arritje të rëndësishme diplomatike, duke kapërcyer dekada të mosmarrëveshjeve të ashpra dhe tensioneve politike. Ky sukses u nënvizua nga njohja e roleve të luajtura nga kryeministrat e atëhershëm Aleksis Cipras i Greqisë dhe Zoran Zaev i Maqedonisë së Veriut, të cilët morën çmime të shumta, duke përfshirë Çmimin e Paqes së Vestfalisë dhe Çmimin e Paqes të Hessenit.

Për Maqedoninë e Veriut, marrëveshja hapi rrugën për përparime të mëdha gjeopolitike. Më 6 shkurt 2019, 29 anëtarët e NATO-s nënshkruan protokollin e anëtarësimit me Maqedoninë e Veriut, duke shënuar integrimin e saj në aleancë. Ky ishte një hap i rëndësishëm drejt përmirësimit të sigurisë dhe stabilitetit politik të vendit. Për më tepër, marrëveshja hapi derën për Maqedoninë e Veriut për të filluar negociatat për anëtarësim në Bashkimin Evropian, duke sinjalizuar një të ardhme më të ndritur për integrimin e saj në komunitetin evropian.

Megjithatë, peizazhi politik në Maqedoninë e Veriut ndryshoi pas zgjedhjeve të dyfishta presidenciale dhe parlamentare në maj 2024. Ndryshimi i pushtetit pa ngritjen e partisë VMRO-DPMNE, me Presidenten Gordana Siljanovska dhe kryeministrin e ardhshëm Hristijan Mickovski në krye. Ky ndryshim politik rezultoi në pengesa në zbatimin e Marrëveshjes së Prespës. Të dy udhëheqësit kanë refuzuar të përdorin emrin kushtetues “Republika e Maqedonisë së Veriut” në komunikimet e tyre verbale, duke tërhequr kritika ndërkombëtare dhe duke kërcënuar rrugën e vendit drejt integrimit evropian.

Marrëveshja e Prespës qëndron si një dëshmi e fuqisë së diplomacisë dhe rëndësisë së kompromisit në zgjidhjen e mosmarrëveshjeve ndërkombëtare. Ndërsa rruga drejt marrëveshjes ishte e mbushur me sfida, përfitimet që ka sjellë për Maqedoninë e Veriut dhe Greqinë janë të mëdha. Ajo jo vetëm që ka zgjidhur një çështje të ndërlikuar historike, por gjithashtu ka vendosur një themel për bashkëpunim dhe partneritet të ardhshëm, duke kontribuar në stabilitetin dhe prosperitetin e rajonit më të gjerë. Megjithatë, zhvillimet e fundit politike nënvizojnë brishtësinë e marrëveshjeve të tilla dhe nevojën e vazhdueshme për angazhim për t’i mbajtur ato për të siguruar përparim dhe paqe të vazhdueshme. Tani që në Maqedoninë e Veriut po krijohet qeveria e re mbetet të shihet se si kjo qeveri do të arrijë balansimin mes synimit drejt integrimit evropian të cilin pretendon se e ka prioritet, dhe imazhit nacionalist të mospajtimit me emrin kushtetues të shtetit me ndihmën e të cilit VMRO-DPMNE erdhi në pushtet.