Vetëm natyra mund t’i shpëtojë qytetet
Shkruan: Kiril Arsovski Përzho – Respublica
Qytetet – qendrat e botës
Pak më shumë se 50% e popullsisë së botës, sot jeton në qytete dhe vlerësohet se deri në vitin 2030, pak më shumë se gjysmë dekade nga tani, ky numër do të rritet në 60% dhe do të vazhdojë të rritet me kalimin e viteve. Kjo do të thotë se ky planet do të popullohet kryesisht nga banorë urbanë të cilët do të ndërtojnë jetën e tyre në ekosistemet urbane. Kjo do të thotë se ekosistemet urbane, cilësia e tyre dhe shëndeti i ekosistemit, do të jenë vendimtare për jetën e pjesës më të madhe të planetit tokë.
Nëse e shikoni situatën në një nivel më të vogël, kontinental, qytetet në të gjithë Evropën po bëhen më të plota dhe më të populluara. Europa është një nga kontinentet më të urbanizuara në botë, ku pjesa më e madhe e popullsisë jeton në qytete. Ky trend, i cili është vazhdimisht në rritje, nuk mund të mos shkaktojë ndryshime të mëdha ekonomike, ndryshim në dinamikën sociale dhe të mos ndikojë në mjedisin jetësor. Sot në Evropë, rreth 75% e popullsisë jeton në zonat urbane dhe ky numër është në rritje të vazhdueshme. Kjo është për shkak të një numri të madh arsyesh, por kryesisht për shkak të mundësive më të mira ekonomike, qasjes më të mirë në mallra dhe shërbime dhe një standard më të mirë jetese në krahasim me zonat rurale përreth.
Kjo tendencë intensive e zhvillimit urban, e nxitur nga ndryshime të forta demografike, lë një gjurmë të madhe në mjedisin jetësor. Në një kohë të shkurtër, zonat urbane po zgjerohen, duke zënë zona dhe territore të reja, natyra po degradohet, kurse nevoja për burime natyrore po rritet gjithnjë e më shumë. Qytetet në Evropë janë një nga ndotësit kryesorë – kryesisht për shkak të fiziologjisë së këtyre ekosistemeve njerëzore.
Të gjitha këto pasoja negative sjellin një rrezik shumë të madh për jetën e qytetarëve në qytete. Rritja e urbanizimit, pa u kujdesur për ruajtjen e natyrës së qyteteve, i çon qytetet drejt një rreziku të madh ekologjik. Rritja e rrezikut mjedisor, nga ana tjetër, kërcënon sigurinë mjedisore në qytete. Siguria e kërcënuar mjedisore e qyteteve sot prek shumicën e popullsisë kudo.
Siguria mjedisore – ne nuk mendojmë për të derisa të kemi nevojë për të
Siguria mjedisore nënkupton mbrojtjen e burimeve natyrore, ekosistemeve dhe proceseve ekologjike, të cilat janë vendimtare për mirëqenien e shoqërisë njerëzore. Qëllimi i sigurisë mjedisore është të ruajë natyrën nga degradimi, ndotja, shkatërrimi dhe në këtë mënyrë të sigurojë qëndrueshmërinë e ekosistemeve dhe qëndrueshmërinë e shoqërisë kur përballet me rreziqe dhe kërcënime të ndryshme mjedisore.
Qytetet janë epiqendra e qytetërimit njerëzor, shtytësit kryesorë të zhvillimit ekonomik dhe fusha kryesore e inovacionit. Megjithatë, zhvillimi dhe urbanizimi i shpejtë në shkallë globale po ushtron presion të madh mbi mjedisin jetësor, duke kërcënuar ekuilibrin delikat midis zhvillimit urban dhe sigurisë mjedisore. Siguria mjedisore (ekologjike) është aftësia e ekosistemeve për të mbështetur jetën dhe proceset kryesore ekologjike, të cilat do të ndikojnë drejtpërdrejt në cilësinë e jetës së njerëzve. Pikërisht për këtë, lidhja mes qyteteve si ekosisteme urbane dhe sigurisë mjedisore duhet të jenë zona që duhen zhvilluar paralelisht.
Urbanizimi është i lidhur ngushtë me ekosistemet urbane dhe qytetet. Peizazhet dhe zonat e reja urbane lindin nga zhvillimi urban. Ky proces sjell me vete një mori sfidash mjedisore. Zgjerimi intensiv i qyteteve çon në shkatërrimin e habitateve natyrore, humbjen e biodiversitetit dhe shqetësimin e ekosistemeve natyrore. Urbanizimi çon në rritjen urbane, e cila sjell me vete shpyllëzim, degradim të tokës, ndotje të përhershme të ujit dhe ajrit, si dhe gjenerimin e sasive të mëdha të mbetjeve. Për më tepër, përqendrimi i popullsisë dhe aktiviteteve ekonomike në qytete, çon në shfrytëzimin maksimal të burimeve natyrore dhe rrit drejtpërdrejt emetimet e gazeve serrë, me çka qytetet kontribuojnë ndjeshëm në ndryshimet klimatike. Të gjitha këto sfida jo vetëm që rrezikojnë mjedisin jetësor, por janë edhe një kërcënim serioz për shëndetin dhe mirëqenien e popullsisë në zonat urbane.
Degradimi i mjedisit jetësor në ekosistemet urbane është i lidhur ngushtë me sigurinë mjedisore. Ndotja e ujit, tokës dhe ajrit përfaqëson ndotjen e kushteve më jetike për jetën, duke rrezikuar dhe kompromentuar cilësinë e jetës si të njerëzve ashtu edhe të kafshëve të egra. Humbja e biodiversitetit prish ekosistemet dhe ekuilibrin ekologjik në vazhdimësi, duke reduktuar kështu elasticitetin dhe cilësitë elastike të ekosistemeve, si dhe prish funksionin e tyre fiziologjik, duke ndikuar kështu në mënyrë kaskadë shërbimet e ekosistemit si pastrimi i ajrit dhe ujit dhe rregullimi i klimës në nivel lokal dhe rajonal. Cenueshmëria e qyteteve ndaj fatkeqësive natyrore si përmbytjet, stuhitë ekstreme dhe valët e të nxehtit – rritet në mënyrë proporcionale me çrregullimin e mjedisit jetësor, duke vënë në rrezik të drejtpërdrejtë jetën e njerëzve, infrastrukturën dhe stabilitetin ekonomik.
Zgjidhje të frymëzuara nga natyra – shansi i fundit për të shpëtuar qytetet
Zgjidhjet e frymëzuara nga natyra (Natural based solutions, NBS) janë qasje që përdorin procese dhe ekosisteme natyrore për të zgjidhur sfida të ndryshme shoqërore si ato që lidhen me zhvillimin urban dhe qëndrueshmërinë mjedisore. Në kontekstin e ekosistemeve urbane, NBS kanë një rol kyç në rritjen e elasticitetit të ekosistemeve, nxitjen e zhvillimit të biodiversitetit, zbutjen e efekteve të ndryshimeve klimatike dhe në përgjithësi rritjen e cilësisë së jetës së banorëve urbanë.
Zgjidhjet natyrore në rajonet urbane ndihmojnë në ruajtjen e biodiversitetit duke siguruar habitate dhe vende fshehjeje për shumë lloje bimësh dhe kafshësh. Hapësirat e hapura dhe të gjelbra publike si parqet, pyjet urbane dhe korridoret e gjelbra shërbejnë si strehë për kafshët e egra dhe janë çelësi për ruajtjen e diversitetit ekologjik dhe funksionimin e duhur të ekosistemeve.
Natyrat urbane janë çelësi për zbutjen e efekteve të ndryshimeve klimatike duke rregulluar nivelet e dioksidit të karbonit në atmosferë, duke reduktuar efektin e ishullit të nxehtësisë dhe duke rritur ruajtjen e karbonit në bimësi dhe tokë. Zonat e gjelbra, veçanërisht lëndinat, ofrojnë një mundësi për të thithur nxehtësinë e krijuar në mënyrë endogjene në qytete, dhe parqet me pemë ofrojnë hije dhe ftohje (freskim). Këto metoda zvogëlojnë drejtpërdrejt sasinë e energjisë së nevojshme për ftohje dhe përmirësojnë cilësinë e ajrit të ambientit.
Zgjidhjet natyrore përfaqësojnë një zgjidhje shumë të lehtë në kërkimin pa qëllim të mënyrave të reja dhe inovative, dhe shpesh të paqëndrueshme, për të përmirësuar cilësinë e ajrit dhe ujit në qytete. Bimësia në qytete tashmë ndihmon në pastrimin e ajrit, veçanërisht duke imobilizuar grimcat e lira në atmosferë, duke thithur gazrat serrë dhe duke rregulluar ciklin e ujit në ekosistemet urbane. Bimësia e zhvilluar kap ndotësit nga ajri, veçanërisht grimcat PM, dhe zvogëlon përqendrimin e gazrave të karbonit. Paralelisht, infrastruktura e gjelbër rregullon ujin në qytete, veçanërisht gjatë ngjarjeve ekstreme të motit, dhe rregullon sasinë e ujërave nëntokësore.
Por nuk duhet të harrojmë ndikimin e gjelbërimit në shëndetin psikofizik të njeriut. Zonat e hapura të gjelbra dhe të pyllëzuara janë vende për rekreacion, aktivitet fizik dhe relaksim mendor. Qasja në gjelbërim përmirëson shëndetin mendor, redukton nivelet e stresit dhe përmirëson cilësinë e përgjithshme të jetës në qytete. Hapësirat e gjelbra janë një prezantim i qartë i hapësirës së përbashkët, të hapur dhe publike që mund të ndikojë shumë në ndërtimin e komuniteteve lokale më të mira dhe më të forta.
Maqedonia urbane
Komunitetet urbane në Maqedoni karakterizohen me kushte jashtëzakonisht çnjerëzore të jetesës. Qytetet janë të vendosura në një pozicion shahu urbanistik, arkitektonik, ekologjik, estetik, sanitar, komunal dhe social. Urbanizimi i rëndë dhe shpesh i paligjshëm i ka kthyer qytetet e mëdha të Maqedonisë në qeli konkrete urbane për torturë në ajër të hapur. Peizazhi urban shprehet në formën e ndërtesave të ngathëta dhe të paplanifikuara, të shpërndara nëpër rrugica të ngushta e të errëta, shumë mbeturina dhe pak gjelbërim që thahet plotësisht gjatë verës, sidomos gjatë periudhave të nxehta. Tokat janë plot me ndotës, të forta, jo poroze dhe të thata – forma më e keqe e teknosoleve. Qytetet janë plotësisht dhe plotësisht të ekspozuara ndaj fatkeqësive të motit, pa mundësinë e mbrojtjes së jetës së qytetarëve. Çdo formë stuhie përfundon me dëme të mëdha ekonomike që çojnë drejtpërsëdrejti në rrezikimin e jetëve të njerëzve. Infrastrukturë e pasiguruar, e vjetër dhe e paqëndrueshme që vepron si një xhelat i heshtur mbi jetën e qytetarëve. Të gjitha format e fatkeqësive, pavarësisht nga intensiteti dhe ashpërsia e tyre, paraqesin një hap drejt një fatkeqësie më të madhe humanitare për banorët e Maqedonisë.
Banorët e Shkupit, Tetovës dhe Manastirit kanë thithur ajrin më të ndotur në Evropë për dekada të tëra. Shumë kundërintuitive për qytetet që përndryshe janë të rrethuara nga pyje të mbrojtura dhe parqe kombëtare. Ky tipar vdekjeprurës “qyteti më i ndotur” pas shumë vitesh përsëritje, duke krijuar një formë të indiferencës sociale dhe verbale midis drejtuesve politikë dhe drejtuesve politikë të qytetit dhe deri më tani asnjë qeveri vendore apo qendrore nuk ka mbajtur një qëndrim strikt dhe të mbështetur shkencërisht ndaj ndryshimit të statukuosë dhe ndryshimit të mundësive. Natyrisht, sloganet boshe, politike dhe ndërhyrjet e dyshimta të vogla thuajse kozmetike nuk mund të prekin as sipërfaqen e problemeve që presin zgjidhje për kohë të gjatë.
Busulla drejt vendimeve të mira
Rregulli themelor në mbrojtjen e mjedisit është: Është më mirë të mbrosh se sa të restaurosh – domethënë konservimi para riparimit. Është ekologjikisht dhe ekonomikisht e padobishme dhe joreale të shkatërrohen gjurmët e fundit të natyrës në qytete duke premtuar zgjidhje të reja, të vogla dhe me elemente kopshtesh. Madje edhe drejtimet e reja në zhvillimin urban dhe arkitekturën e peizazhit çojnë në “egërsimin” e qyteteve – domethënë kthimin e çdo forme natyraliteti në ekosistemet urbane përmes metodave të ndryshme ekologjike që përfshijnë: kositjen e vonuar, zgjerimin e pyjeve urbane, instalimin e korridoreve të gjelbra, masa për zhvillimin e bimësisë autoktone murale si dhe krijimin e mikro habitateve për speciet e egra. Çdo masë që do të miratohej në të ardhmen për të përmirësuar cilësinë e jetës në qytete nuk duhet të burojë nga dëshirat, qëndrimet dhe planet e politikanëve, koalicioneve apo këshillave individuale – por shkenca dhe kërkimi shkencor dhe përvojat nga praktika duhet të jenë busulla kryesore gjatë marrjes së vendimeve. Jo çdo gjë që është e gjelbër është e qëndrueshme dhe jo gjithçka që është e gjelbër është e nevojshme. Nuk ekzistojnë zgjidhje nga një katalog apo panair. Çdo lagje, çdo qytet i vogël dhe komunë ka nevojat dhe mangësitë e veta. Për çdo zgjidhje duhet një plan, por për çdo plan nevojitet një hetim i hollësishëm i situatës në terren. Nëse duam që zgjidhjet e reja të gjelbra të mbijetojnë dhe të përmirësojnë kushtet në qytet, ato duhet të miratohen jo vetëm në përputhje me ligjin, por edhe me nevojat reale.
Kujdesi për ekosistemet urbane nuk është thjesht një aktivitet dytësor opsional, por një kusht kryesor për një jetë të sigurt dhe cilësore për të gjithë.
Teksti është publikuar si pjesë e iniciativës “Tregime nga rajoni” i zbatuar nga Res Publica dhe Instituti për Studime të Komunikimet, në bashkëpunim me partnerët nga Kosova (Sbunker), Serbia (Autonomija), Bosnja dhe Hercegovina (Analiziraj.ba), Shqipëria (Exit News) dhe Mali i Zi (PCNEN), në kuadër të projektit “Përdor fakte” i cili zbatohet nga Instituti për Studime të Komunikimit, me mbështetjen e Ambasadës Britanike në Shkup. Ky edicion i Tregimeve nga rajoni realizohet gjithashtu në partneritet midis Institutit për Studime të Komunikimit dhe projektit UPSURGE, financuar në kuadër të Horizon 2020 të Bashkimit Evropian sipas marrëveshjes së grantit nr. 101003818.