Inteligjenca artificiale: Mjet modern i epokës digjitale për zhvillimin e shoqërive dhe qytetërimit

Që nga shfaqja e kompjuterëve, njerëzit janë magjepsur nga ideja se një ditë ata mund të bëhen më të zgjuar se ne. Një bisedë që disa javë më parë u publikua në internet i bëri njerëzit të besojnë se ardhmja e tillë mund të jetë më afër se sa e imagjinonim. Transkripti i një bisede mes një njeriu-inxhinier dhe inteligjencës artificiale “Lamda” e cila me sa duket ka mendime të saj, madje edhe ndjenja, është rasti i fundit që ngriti pluhur në botë për zhvillimin e inteligjencës artificiale (IA) dhe deri ku ka avancuar ajo, raporton, Meta.mk, transmeton Portalb.mk.

Inxhinieri, i punësuar në “Google”, i cili publikoi transkriptin në internet u dërgua në pushim të detyruar, ndërsa nga kompania kanë thënë që  e kanë pezulluar sepse kishte publikuar të dhëna konfidenciale. “Google” gjithashtu ka mohuar plotësisht se Lamda është e vetëdijshme për ekzistencën e saj dhe se po zhvillon ndjenja.

Nëpërmjet platformave të mediave sociale, aplikacioneve celulare, automjeteve autonome, pajisjeve inteligjente në shtëpi – IA është pjesë e mjedisit tonë prej vitesh dhe e lehtëson jetën e përditshme të njerëzve në mbarë botën. Megjithatë, ndonëse pothuajse të gjithë mbajmë inteligjencën artificiale në xhepat tanë, të integruar në telefonat celularë dhe kërkojmë ndihmë në baza ditore – duke iu përgjigjur pyetjeve ose udhëzimeve për lëvizjen dhe orientimin – pak e kuptojnë në fakt se çfarë është inteligjenca artificiale, si funksionon dhe sa është e justifikuar frika se IA mund të bëhet më e mençur se ai që e përdor dhe e kontrollon.

“Meta.mk”, për zhvillimin e IA, por edhe për atë se ku gjen aplikim ky sistem në botë dhe në vend bisedoi me dr. Hristijan Gjoreski. Gjoreski është docent në Fakultetin e Inxhinierisë Elektrike dhe Teknologjive Informative (FIETI) në UKIM dhe e udhëheq ekipin për inteligjencë artificiale në Emtek, Angli.

Interesi i tij është inteligjenca artificiale dhe mësimi me makina, që aplikohen për të krijuar sisteme inteligjente, pajisje inteligjente që vishen – syze inteligjente, byzylykë inteligjentë. Ka marrë pjesë në më shumë se 15 projekte kombëtare dhe ndërkombëtare, ndërsa aktualisht është drejtues i projektit evropian “WideHealth“. Është autor i më shumë se 80 publikimeve shkencore, 19 prej të cilave në revista ndërkombëtare me faktor ndikimi.

Çfarë është inteligjenca artificiale (IA)?

Nëse nisemi nga vetë emri, “Inteligjencë Artificiale” (IA) do të ishte çdo inteligjencë që nuk është e natyrshme. Më pas, duhet të përkufizohet termi inteligjencë natyrore – që nuk është aq e thjeshtë. Prandaj, këndvështrimi dhe shpjegimi im për IA është i njëanshëm dhe drejt përkufizimit inxhinierik, përkatësisht krijim të sistemeve inteligjente që do të na ndihmojnë në jetën e përditshme dhe do të na e lehtësojnë jetën – gjegjësisht IA është mjet modern i epokës digjitale, me të cilin do të lëvizim përpara shoqërinë, zhvillimin dhe qytetërimin, nëpërmjet zhvillimit të sistemeve kompjuterike të zgjuara dhe inteligjente. Kështu, inteligjenca artificiale është një disiplinë moderne shkencore që shfaqet dhe zhvillohet me zhvillimin e elektronikës dhe shkencës kompjuterike. Jam i sigurt që nëse pyet një filozof, psikolog apo shkencëtar kognitiv, do t’u japin pikëpamje dhe përkufizim tjetër për termin inteligjencë artificiale.

Termin IA për herë të parë e ka fut në përdorim profesori Xhon MekKarti me kolegët e tij, në vitin 1956 në SHBA. Që atëherë, IA si shkencë e përcjellin shumë kontroversa dhe mistere pikërisht për shkak të emrit.

Është një thënie e famshme e Prof. Xhon MekKarti se “në momentin që diçka fillon të funksionojë, askush nuk e quan më IA”. Në një farë mënyre, sikur duam që IA të jetë diçka për të cilën do të përpiqemi dhe nuk do ta arrijmë kurrë. Në fakt, kudo që aktualisht përdorim IA, përdorim fraza të ndryshme, kështu që në vend të IA, përdorim fjalë si “i zgjuar”, “inteligjent” ose “autonome”.

Nuk mund të flasim për IA pa përmendur Alan Turing, i cili është babai i shkencës kompjuterike dhe, indirekt, IA. Idetë e para për makinat që do të llogaritin dhe mendojnë vijnë pikërisht nga Alan Turing. Ai gjithashtu e ka përcaktuari testin e famshëm Turing për IA, i cili teston nëse një person mund të dallojë nëse i shkruan ndonjë personi tjetër ose ndonjë makine (gjegjësisht IA). Sipas tij, nëse arrijmë në një fazë që njeriu nuk mund të dallojë nëse në anën tjetër shkruan me njeri apo me makinë, atëherë kemi arritur në IA.

Njerëzit shpesh kanë një pikëpamje të shtrembëruar kur bëhet fjalë për IA, kryesisht për shkak të filmave që trajtojnë këtë temë, gjegjësisht asociacionet e tyre të para janë robotët që duken, flasin, mendojnë dhe funksionojnë si njerëzit. Por për momentin, IA dhe njerëzit që punojnë në këtë fushë nuk po përpiqen fare për të, edhe në të ardhmen e afërt, pra me teknologjinë dhe algoritmet aktuale – nuk është e mundur.

Prandaj, duhet të ndalojmë të mendojmë për robotët kur bëhet fjalë për IA, por asociacion i parë duhet të jetë softueri, pra algoritmet inteligjente, pajisjet inteligjente, sistemet inteligjente.

Sa e zhvilluar është IA sot?

Aktualisht jemi në një fazë ku IA është në të vërtetë inteligjenca e makinerive, domethënë inteligjenca e kompjuterëve, e sistemeve kompjuterike dhe të sensorëve – përkatësisht, inteligjenca e të dhënave të mbledhura nga këto sisteme. Kjo IA, e cila krijon algoritme dhe sisteme që funksionojnë vetëm për një detyrë specifike, quhet Inteligjenca e ngushtë Artificiale – Artificial Narrow Intelligence. Ne jemi aktualisht në epokën e kësaj IA – gjegjësisht, IA që di të luajë shah, IA që di të parashikojë problemet e makinerive para se ato të ndodhin, IA që di të njohë aktivitetet tona dhe t’i masë kaloritë tona, IA që di se si për të drejtojë  makinën dhe të ngjashme.

Faza tjetër do të ishte Inteligjenca e Përgjithshme Artificiale– Artificial General Intelligence – e cila përkufizohet si inteligjencë që është po aq e zgjuar sa njerëzit. Kjo do të thotë, të mos ketë IA dhe algoritme për secilën detyrë veç e veç, por që këto mund të jenë algoritme të përgjithshme që do të përshtateshin për detyra të ndryshme, për shembull – IA që di të drejtojë një makinë, të dijë të luajë shah.

Faza e fundit do të ishte SuperInteligjenca Artificiale – Artificial Super Intelligence – e cila përkufizohet si IA e cila është shumë më e mençur se njerëzit.

Nëse pyesni se si do të dukej të drejtosh një makinë, shumica e njerëzve do të mendojnë se shoqata e parë do të ishte një robot që drejton makinë – por në fakt vetë makina është një IA. Ne sot veç më kemi makina komerciale (jo vetëm prototip) që mund të ngasin vetë më shumë se 90 për qind të kohës (kryesisht në autostradë dhe në rrugë të shënuara mirë), në fakt, është një shembull i shkëlqyer i IA në praktikë – është sensorët, të dhënat dhe algoritmet që e ngasin makinën.

Ku përdoret inteligjenca artificiale, ku gjen zbatim në jetën e përditshme dhe në funksionimin e njerëzve?

Algoritmet e sotme për IA (inteligjenca e makinerisë) janë kudo rreth nesh, veçanërisht në botën digjitale – me çdo përdorim të telefonit celular, kompjuterit, makinës, orës inteligjente, pajisjeve shtëpiake inteligjente. Një nga algoritmet e para të suksesshme të IA pa të cilin nuk mund të funksionojmë normalisht sot është filtri i postës elektronike të padëshiruar (spam). Shumica prej nesh nuk janë as të vetëdijshëm se mbi 85 për qind e të gjitha mesazheve janë spam, të cilat nuk arrijnë fare në inboksin tonë hyrëse falë algoritmeve të IA.

Sot jemi dëshmitarë të aplikacioneve mjaft të avancuara të inteligjencës artificiale në jetën tonë të përditshme, siç janë asistentët personalë digjitalë (Apple Siri, Google Assistant) të cilët me ndihmën e algoritmeve inteligjente të inteligjencës artificiale janë në gjendje të njohin atë që po flasim/kërkojmë, më pas të kryejnë një detyrë specifike ( për të caktuar një takim, për të krijuar një ngjarje në kalendarin tonë, për të dërguar një mesazh) dhe më në fund të na përgjigjen me zë të njeriut. Këta asistentë inteligjentë tashmë janë në gjendje të “dëgjojnë dhe kuptojnë” në një gjuhë dhe t’i përgjigjen në një tjetër – duke lejuar komunikimin midis njerëzve që kuptojnë dhe flasin gjuhë të ndryshme.

Mbase IA më e avancuar që kemi dhe zhvillojmë sot është një IA që mund të drejtojë makina vetë. Ne tashmë shohim makina komerciale (Tesla) që janë në gjendje të drejtojnë vetë (në kushte të caktuara) me ndihmën e IA dhe një numri të madh sensorësh dhe kamerash. Ka edhe makina prototipa me inteligjencë artificiale që drejtohen plotësisht vetë, të cilat tregojnë rezultate të shkëlqyera, por janë ende në zhvillim e sipër. Ndoshta shumë shpejtë do të na duhet të ndryshojmë ligjet dhe rregulloret e drejtimit në mënyrë që të përshtatemi më mirë me automjetet autonome.

A vendos dhe kontrollon dikush se si (do të) zhvillohet IA?

Si çdo disiplinë shkencore, drejtimi i zhvillimit përcaktohet nga njerëzit që punojnë me IA, gjegjësisht shkencëtarët, studiuesit, inxhinierët, entuziastët. Por për momentin, IA është në një fazë ku mund të dëmtojë njerëzit dhe shoqërinë në të cilën jetojmë. Megjithëse bëhet fjalë vetëm për sisteme kompjuterike, algoritme, softuer dhe të dhëna, vendimet e marra nga IA mund të kenë pasoja të fuqishme për të cilat duhet të jemi të vetëdijshëm (për shembull, aksident i shkaktuar nga ndonjë automjet autonom – IA). Dhe kjo është arsyeja për të cilën kohët e fundit po shohim gjithnjë e më shumë debate dhe diskutime për futjen e rregullave dhe normave etike në IA.

Një shembull i tillë janë automjetet autonome, të cilat drejtohen nga IA. Ka një debat që inkurajon zgjidhje ligjore dhe rregulla se kush është fajtori nëse ka një aksident që përfshin një automjet autonom të drejtuar nga IA. Ka shumë çështje që kërkojnë vëmendje, për shembull, çka nëse dështojnë sensorët/kamerat, çka nëse algoritmi i cili merr vendime është programuar gabimisht, çka nëse ndonjë automjet tjetër i drejtuar nga njeriu e ka shkaktuar aksidentin, etj.

Një shembull tjetër i tillë janë avionët autonome të armatosur, të cilët do të përdoreshin për qëllime ushtarake. Aktualisht kemi teknologjinë për një avion të tillë të pajisur me armë për të njohur një objektiv (njerëzor) dhe për ta eliminuar atë objektiv. E vetmja gjë që na pengon të zhvillojmë dhe përdorim më tej këtë teknologji është etika dhe rregullat që vendosim si qenie njerëzore.

Në fakt, disa vite më parë pati një protestë publike nga pothuajse të gjithë shkencëtarët e botës që punojnë me IA (nëpërmjet debateve, letrave, etj.) për të ndaluar dhe mos financuar kërkime të tilla për të shmangur abuzime të tilla në të ardhmen.

Ky rast të kujton shumë kërkimet bërthamore të para Luftës së Dytë Botërore, qëllimi kryesor i të cilit ishte kërkimi i energjisë në mënyrë efikase dhe të lirë – por të gjithë e dimë se si ai kërkim u përdor për të bërë bomba bërthamore. Prandaj, duhet të jemi të kujdesshëm me IA dhe sistemet inteligjente që i krijojmë dhe të mendojmë për pasojat që mund të shkaktojnë nëse diçka shkon keq ose ka abuzim.

Deri ku është zhvillimi i IA në Maqedoni?

Inteligjenca artificiale në vend është më së shumti e përfaqësuar zakonshme në qendrat shkencore dhe kërkimore, siç janë universitetet. Mund të konfirmoj me siguri se disa fakultete të UKIM-së punojnë me IA, përfshirë Fakultetin e Inxhinierisë Elektrike dhe Teknologjive Informative (FIETI), ku jam edhe docent. FIETI aktualisht është drejtuesi i Projektit Evropian të Binjakëzimit – “WideHealth“, në të cilin së bashku me partnerët e huaj punojmë në aplikimin e IA në shëndetësi elektronike.

Krahas qendrave shkencore dhe kërkimore, së fundmi kemi gjithnjë e më shumë TI kompani që formojnë ekipe të vogla që punojnë në aplikimin e algoritmeve nga shkenca e të dhënave (Data Science).

Konkretisht, ekipi im dhe unë bashkëpunojmë me një kompani angleze –Emtek, për të cilën zhvillojmë IA e cila instalohet në syze inteligjente, i cili me ndihmën e sensorëve të vendosur në syze njeh aktivitetet, shprehjet e fytyrës dhe emocionet e personit që i mban ato dhe në këtë mënyrë ndihmon në aktivitetet dhe nevojat e përditshme. Për momentin kemi një prototip syze me të cilën mbledhim të dhëna në FIETI, i analizojmë të dhënat dhe i krijojmë këto algoritme nga IA, të cilat së shpejti do të përdoren në jetën tonë të përditshme.

Gjithashtu, me ndihmën e Fondit për Inovacion dhe Zhvillim Teknologjik (FIZHT), një pjesë e mirë e startup-eve të vogla mbështeten dhe punojnë me aplikimin e IA në industri.

FIZHT gjithashtu nisi një iniciativë për të krijuar strategji kombëtare për IA, më të cilën marrin pjesë profesorë, inxhinierë dhe përfaqësues të industrisë dhe OJQ-ve.