Fuqia e irracionalitetit njerëzor

Me të gjitha mësimet e nxjerra nga kjo pandemi, lind pyetja se si mund të përdorim ekonominë e sjelljes në të ardhmen për të krijuar ndryshime më të mëdha në nivel global?

Anita Jançevska
Anita Jançevska

Në përgjigje të pandemisë, ekspertët në mbarë botën kanë identifikuar njënshmëritë (paragjykimet) kognitive – pjesë e racionalitetit (arsyes) njerëzor, për të drejtuar sjelljen e njerëzve dhe për të zvogëluar përhapjen e infeksionit dhe për të zbutur dëmin e madh të shkaktuar nga koronavirusi. Gjatë kohës së pandemisë kanë mund të vërehen disa anshmëri kryesore.

 Sjellja e tufës (Herd behavior)

Zgjedhjet individuale nuk i bëjmë përderisa jemi në izolim. Zgjedhjet që bëjmë dhe sjellja jonë varen nga shumë faktorë socialë. Si qenie shoqërore, ne duhet të shqyrtojmë se si njerëzit e tjerë reagojnë ndaj situatës së re të krijuar, për të vlerësuar se si duhet të reagojmë ne ndaj saj.

Sjellja e tufës (Herd behavior)“ është jashtëzakonisht e rëndësishme për mbijetesë edhe në fushën e marrjes së vendimeve. Kjo mund të çojë në pasoja negative (nëse rrethi ynë i miqve nuk respekton masat, ka shumë të ngjarë që edhe ne të mos i zbatojmë ato), por edhe pasoja pozitive (kur punëdhënësit vërejnë se shumica e kompanive fillojnë të punojnë nga shtëpia, ata ndihen nën të njëjtin presion për ta zbatuar edhe ata).

Një rol të madh në sjelljen e njerëzve kanë edhe njerëzit që i perceptojnë si të rëndësishëm në shoqëri. Mesazhet më efektive gjatë kohës së një pandemie janë ato që vijnë nga profesionistët mjekësorë, nga personazhet e famshëm, të cilët formulohen në një mënyrë standarde por joformale. Kur vërejmë se “tufa” apo grupi i njerëzve me të cilët identifikohemi në shoqëri, ndërmerr ndonjë sjellje, atëherë kemi prirje të duam të jemi pjesë e lëvizjes, pjesë e trendit. Në shumë vende në mbarë botën është përdorur me sukses ky paragjykim kognitiv, në mënyrë që të ndikohet në sjelljen e qytetarëve.

Në Maqedoni janë krijuar një numër i madh posterash kreativë nga artistë të njohur. Përveç kësaj, janë shfaqur disa platforma kreative që kishin për synim të krijojnë standarde morale dhe etike gjatë kohës së pandemisë, të tilla si Qëndro në shtëpi, (së bashku me hashtag-un #sedisidoma) dhe shumë platforma të tjera.

Statukuoja (Status quo)

Njerëzit kanë prirje dhe nevojë për të krijuar dhe ndjekur rutina dhe zakone. Rutinat të cilat i kemi të njohura, me të cilat jemi mësuar gjatë gjithë jetës (në nivel individual dhe shoqëror) janë një pjesë e pandashme e përditshmërisë sonë. Për shkak të kësaj, ne kemi sjellje standarde shumë të forta që vazhdojmë t’i përsërisim çdo ditë. Kjo zakonisht është e mirë për organizimin shoqëror: të ekzistojë një rutinë dhe mënyrë standarde e zhvillimit dhe ecurisë së punëve dhe gjërave është më mirë sesa të funksionosh plotësisht spontanisht, por ato sjellje standarde nga ana tjetër janë jashtëzakonisht të vështira për t’u ndryshuar.

Gjatë kohës së pandemisë, na u desh të adoptonim shumë sjellje të reja dhe të bënim një ndryshim, domethënë të jetonim në mënyrë jo standarde. Shprehitë si larja e duarve më shpesh se zakonisht, produktet dezinfektuese janë të reja dhe të vështira për t’u adoptuar. Shtrëngimi i duarve me rastin e përshëndetjeve, përqafimi i njerëzve tanë të dashur dhe prekja e fytyrës (një person mesatar e prek fytyrën më shumë se 23 herë në një orë) janë të vështira për t’u zhdukur.

Këto janë disa vlera dhe sjellje standarde që janë të ngulitura thellë në profilet tona psikologjike dhe për këtë arsye shumë të vështira për t’u ndryshuar. Kjo nevojë për statukuo në mënyrë të pavetëdijshme i shtyn njerëzit të refuzojnë sjelljet e dëshirueshme, dhe mospranimin e sjelljeve të padëshiruara dhe të rrezikshme në kontekstin e virusit.

Normaliteti (Normalcy bias)

Njëanshmëria (Paragjykimi) kognitive për normalitetin njihet njëashtu edhe si “efekti i strucit”. Në thelb do të thotë që ne “fusim kokën në rërë” dhe pretendojmë se gjërat nuk kanë ndryshuar, kur në fakt provat sugjerojnë se ato kanë ndryshuar.

Kjo tendencë është veçanërisht e rrezikshme në një situatë pandemie, sepse çon njerëzit në sjellje të padëshirueshme dhe të rrezikshme që mund të ndikojnë negativisht në shëndetin e tyre dhe shëndetin e përgjithshëm. Për atë qëllim, kur politikanët dhe institucionet shtetërore vërejnë mosrespektim të masave, atëherë nëpër media nisin të qarkullojnë gjithnjë e më shumë lajmet për rrezikun e virusit, fotot e pacientëve në aparate respiratore, informacione për uljen e kapaciteteve të sistemit shëndetësor etj.

Institucionet në periudha të caktuara të rritjes alarmante të numrit të të infektuarve, duhej t’i trajtonin më urgjentisht pasojat e kësaj njëanshmëriekognitive me mesazhe më të forta si në vijim, për të përcjellë mesazhin kryesor “Asgjë nuk është normale”:

Aversioni ndaj humbjes (Loss aversion)

Kjo njëanshmëri kognitive shpjegon se ne kemi prirje që t’i ndiejmë efektet ose ndikimin e humbjes më seriozisht sesa vlerësojmë përfitimet dhe efektet pozitive të fitimit. Me fjalë të tjera, kur humbim diçka, intensiteti i emocionit negativ që ndjejmë në atë moment është shumë më i fortë se intensiteti i emocionit të këndshëm që ndjejmë kur fitojmë diçka.

Kjo u vu re kryesisht gjatë gjithë kohës së pandemisë, sepse humbja që njerëzit ndjenin (humbja e lirisë së lëvizjes) u mor shumë më seriozisht në një nivel psikologjik sesa përfitimi që ata kanë me distancimin social dhe izolimin – për të mbrojtur shëndetin e tyre, shëndetin e të dashurve të tyre dhe shëndetin e përgjithshëm. Shpërblimi për “të pasur” ose ruajtur shëndetin e tyre ka një efekt më të vogël mbi ne si shpërblim sesa ndëshkimi që përjetojmë kur humbasim lirinë e lëvizjes dhe socializimin e lirshëm.

Është interesante në këtë kontekst të theksohet se ne ende ndjejmë një nivel më të ulët të humbjes nëse edhe njerëz të tjerë përballen me të njëjtën humbje në të njëjtën kohë. Kjo krijon ndjesinë se jemi “në të njëjtën barkë”. Kjo kontribuon në uljen e ndjenjës individuale të humbjes sepse në këtë rast humbja është e përbashkët.

Njëanshmëria (Paragjykimi) e rrezikut zero (Zero risk bias)

Njëanshmëria e rrezikut zero është kur njerëzit duan njëfarë sigurie, veçanërisht në kohë pasigurie. Aktivizimi i këtij lloji të njëanshmërisë kognitive i bën njerëzit të ndërmarrin hapa të mëdhenj dhe ndonjëherë drastikë (të panevojshëm) për të ulur rrezikun në zero.

Merrni parasysh shembullin në vijim: Nëse do t’ju ofroja dy opsione: 1) të zvogëloni rrezikun që t’ diçka e padëshiruar nga 55% në 50% ose 2) të zvogëloni rrezikun nga 5% në 0%, cilin opsion do të zgjidhnit? Sigurisht, në këtë rast të dy zgjedhjet janë të njëjta, rreziku ulet me pesë përqind. Por, hulumtimet tregojnë se nëse pyesim njerëzit – shumica do të zgjidhnin të reduktonin rrezikun nga pesë në zero për shkak të fuqisë së madhe të zeros – ata duan atë ndjenjën e sigurisë se asgjë e keqe nuk do t’ju ndodhë.

Sulmi i panikut të blerjes që u shfaq në fillim të pandemisë është një shembull klasik i kësaj njënashmërie kognitive dhe është një përgjigje ndaj njerëzve që nuk duan rrezik dhe pasiguri. Kjo njënashmëri shpjegon pse disa njerëz u kapën nga paniku për blerjen e 100 paketave të letrës higjienike, pajisjeve dizinfektuese, maskave, e kështu me radhë. Përgatitjet duke krijuar stoqe dhe rezerva u rikthyen njerëzve një ndjenjë kontrolli mbi një situatë që më parë u dukej si e pashpresë.

Përdorimi i mesazheve sugjeruese gjatë kohës së pandemi

Gjatë pandemisë, institucionet shtetërore në mbarë botën u përpoqën të përdorin mesazhe sugjestive (të ashtuquajturat Nudges) për të ndikuar në sjelljen e qytetarëve. Nudge është thjesht një ndryshim në mjedisin në të cilin merren vendimet – pra shtimi i një elementi shtesë (ndëshkimi, shpërblimi, drejtimi) që synon të shkaktojë një ndryshim në mënyrën se si qytetarët sillen dhe marrin vendime.

Shembujt përfshijnë shenjat që supermarketet përdorin për të inkurajuar distancën sociale prej 2 metrash (distanca e rekomanduar për të parandaluar përhapjen e virusit) të cilat tregojnë qartë se ku duhet të ndaloni për të mbajtur një distancë të duhur nga klientët e tjerë. Është e thjeshtë, funksionon, është e qartë dhe është një shembull i shkëlqyer i „label nudge“, të cilin e aplikuan shumë nga supermarketet dhe dyqanet dhe nga vendi ynë.

Një shembull tjetër ishte riformulimi i mesazheve që u dërgohen qytetarëve për distancë sociale për të arritur një efekt më të madh, si për shembull: në vend të mesazhit se ka nevojë për një “distancë sociale” që dëgjohej dhe lexohej vazhdimisht në media, thjesht e riformuluar në “distancë fizike” është më e lehtë për njerëzit që ta pranojnë si ndryshimin e ri dhe “normalen e re”, sepse nuk lidhet drejtpërdrejt me momentin social të distancimit.

Çfarë mund të mësojmë?

Me të gjitha mësimet e nxjerra nga kjo pandemi, lind pyetja se si mund ta përdorim ekonominë e sjelljes në të ardhmen për të krijuar ndryshime më të mëdha në nivel global?

Realiteti në të cilin jetojmë është një grumbull prej miliona vendimesh që ne të gjithë i marrim individualisht çdo mëngjes, çdo pasdite, çdo natë. Forca jonë vjen nga komuniteti ynë. Duke pasur parasysh këtë, nga pikëpamja e ekonomisë së sjelljes, duhet të gjejmë mekanizma dhe mënyra në të cilat do të krijojmë njëkohësisht 1) ndërgjegjësimin kolektiv për rëndësinë e një problemi të caktuar dhe 2) ndikimin e vazhdueshëm të njerëzve nëpërmjet mesazheve të duhura, në përputhje me qëllimet që duam t’i arrijmë.

Njerëzit shpesh janë pre e manipulimeve përmes mesazheve mediatike që shpërndahen çdo ditë. Por ndonjëherë irracionaliteti njerëzor mund të përdoret edhe për qëllime të mira. Njohja e mekanizmave me të cilët mund të arrihet kjo mund të jetë e dobishme në skenarët e ardhshëm të ngjashëm me këtë të pandemisë.

Burimi: Respublica

Lajme të ngjashme

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Back to top button