Kriteret politike – edhe për shtetet anëtare të BE -së
Nga perspektiva aktuale, përfundimet për vendet kandidate të zgjerimit të Lindjes qendrore 2004-2007 dukeshin të thjeshta – se ato i plotësojnë kriteret politike, kështu që ata mund të bëhen anëtarë të BE -së. Kjo do të thoshte se ata u njohën si shtete demokratike në të cilat sundon ligji, që supozohej për shtetet anëtare ekzistuese. Megjithatë, zhvillimet tregojnë se asgjë nuk duhet të merret si e mirëqenë dhe asgjë nuk supozohet – veçanërisht jo demokracia dhe sundimi i ligjit.
Raporti i BE -së për Sundimin e Ligjit gjithashtu përmban një pjesë të titulluar “Çështje të tjera institucionale që lidhen me kontrollet dhe balancin”. Megjithëse çështjet e përfshira në këtë titull janë më të vogla për nga vëllimi dhe përmbajtje sesa ato që mbulohen nga titulli “Funksionimi i Institucioneve Demokratike dhe Reforma e Administratës Publike” për vendet kandidate, krahasimi tregon se ato në masë të madhe korrespondojnë me njëra -tjetrën.
Vetë Raporti i BE-së për Sundimin e Ligjit sqaron se në këtë fushë (kontrolle dhe balanci) çështjet kryesore janë: përgatitja, miratimi dhe rishikimi i ligjeve dhe roli i organeve të pavarura në mbrojtjen e sundimit të ligjit; cilësinë e administratës publike dhe mënyrën se si autoritetet e zbatojnë ligjin dhe si i zbatojnë vendimet gjyqësore; kornizë që ofron mundësi për shoqërinë civile. Roli i institucioneve demokratike konsiderohet veçanërisht në kontekstin e regjimeve ligjore që kanë filluar të përdoren për të ndërmarrë masa kundër KOVID-19. Edhe pse është theksuar rëndësia e administratës publike, kjo çështje nuk është shtjelluar fare në Raport.
Pa hyrë në vlerësim, KE në raport vetëm i konstaton reformat kushtetuese të vazhdueshme në disa shtete anëtare, si Qipro, Malta dhe Holanda.
Raporti është shumë më eksplicit në aspekt të miratimit të ligjeve, ashtu që vërehet se përfshirja, cilësia dhe transparenca në miratimit të ligjeve “mbeten sfidë”. Kundrejt kësaj janë hapave e ndërmarrë pozitivë të konstatuar – procedura dhe projekte të reja (Franca, Portugalia, Greqia, Estonia, Letonia, Austria, Spanja), subjekt i kritikës janë procedurat e shpejta parlamentare, të cilat vlerësohen se nuk kanë qenë gjithmonë të lidhura me masat KOVID -19 (Sllovakia, Çekia, Franca, Hungaria, Polonia). Në Bullgari kritikohet praktikën e ndryshimit të dispozitave nëpërmjet ligjeve të tjera për të anashkaluar kërkesat e përfshirjes dhe transparencës, ndërsa në Rumani janë kritikuar ndryshimet e shpeshta të ligjeve që çojnë në pasiguri ligjore.
Komisioni gjithashtu i shqyrton zhvillimet e rëndësishme në gjykatat kushtetuese dhe ato supreme në lidhje me sistemin e kontrollit dhe balancit. Kritikat janë të ashpra për Sllovakinë, e cila me ndryshimet e saj kushtetuese hoqi juridiksionin e Gjykatës Kushtetuese për të shantazhuar kushtetutshmërinë e ligjeve kushtetuese (që tani është çështje para Gjykatës Kushtetuese), si dhe për Hungarinë – në lidhje me juridiksionin e vendosur të Kushtetutës Gjykata të rishqyrtojë vendimet përfundimtare të gjykatës.
Është interesant që Komisioni i inkurajon shtetet anëtare t’i drejtohen Komisionit të Venedikut dhe anasjelltas – kritikon nëse një shtet anëtar nuk e kërkon mendimin e këtij organi – për shembull, Sllovakisë – për ndryshimet kushtetuese.
Veçanërisht interesante është pjesa në të cilën Komisioni e trajton respektimin e parimit të primatit të ligjit të BE -së. Përveç rastit tashmë të mirënjohur të mospërputhjes me Vendimin e Gjykatës së Drejtësisë të BE-së në Poloni (përgjegjësia disiplinore e gjyqtarëve), janë regjistruar raste edhe në Rumani-mosrespektimi i mendimit paraprak të Gjykatës së Drejtësisë edhe në Francë – për një aktgjykim të Këshillit të Shtetit (Gjykata Supreme Administrative) për ruajtjen e të dhënave. Më interesanti është padyshim rasti i Gjermanisë, për të cilën Komisioni ka iniciuar një procedurë kundërvajtëse për vendimin e Gjykatës Kushtetuese Gjermane nga viti 2020, i cili i referohet një vendimi të Bankës Qendrore Evropiane.
Vëmendje e veçantë i kushtohet rolit të Avokatëve të Popullit dhe institucioneve për mbrojtje të të drejtave të njeriut. Vlerësimet janë pozitive për veprimin praktik të Avokatëve të Popullit të Holandës (në rastin e shtesave për fëmijë, që ishte arsyeja e dorëheqjes së Qeverisë), Greqisë, Polonisë dhe Rumanisë, ku Gjykata Kushtetuese e kërkon kthimin në pozitë Avokatin e Popullit të shkarkuar para kohe. Në Maltë, ndërkohë, janë bërë ndryshime kushtetuese për të forcuar rolin e Avokatit të Popullit.
Edhe pse gjetja themelore është se në shumicën e shteteve anëtare ekziston mjedis i favorshëm për OShC -të që të veprojnë, vërehen edhe “sfida serioze” si kërcënimet, kufizimet financiare dhe kontrollet, mbrojtja joadekuate ndaj sulmeve, paditë strategjike kundër pjesëmarrjes publike (SLAPPS) ose reduktimi nivelet e të drejtave themelore që prekin lirinë e shprehjes dhe krijimit të shoqërive. Shembuj janë dhënë në Hungari, Poloni, Greqi, Qipro, Maltë dhe Sllovaki. Në Francë dhe Spanjë, ndërkohë, ka shqetësime në lidhje me ndikimin e masave të sigurisë publike mbi OShC -të, veçanërisht në lidhje me të drejtën e shprehjes dhe të drejtën për të protestuar.
