Nihilizmi – pse gjithnjë e më shumë (nuk) besojmë në asgjë?

Filip Kletnikov
Filip Kletnikov

Mbi të gjitha, civilizimi mund të përkufizohet si një tufë që ka një nevojë racionale për të legjitimuar dhe justifikuar masakrat, grabitjen dhe uzurpimin e tij. Megjithëse shoqëria njerëzore në diferencimin, errësinë dhe korrupsionin e saj është shumë më afër sistemeve sociale të insekteve, më saktësisht të milingonave.

Nihilizmi dhe anarkizmi

Nëse ka dy fjalë që u druhen institucionet/konstelacionet shoqërore dhe aktorët dhe mbrojtësit e tyre politikë dhe akademikë, janë anarkia dhe nihilizmi. Anarkia – për ta do të thotë fundi i civilizimit, prishje rendi dhe shkatërrim, ndërsa nihilizmi do të thotë mohimi i vlerave themelore mbi të cilat mbështetet njerëzimi. Mirëpo, a është civilizimi, i tillë siç është, me të vërtetë kaq i mirë dhe ia vlen të ruhet? A janë vërtet vlerat universale, transcendentale dhe të paprekshme apo janë thjesht një racionalizim pragmatik i interesave të atyre që i kodifikojnë dhe i imponojnë ato? Janë pikërisht këto dy pyetje që janë thelbësore për nihilizmin dhe anarkizmin.

Megjithëse nihilizmi dhe anarkizmi kanë pikë të përbashkëta, ekziston të paktën një ndryshim thelbësor që i dallon ata: ndërsa angazhimi i anarkizmit është i drejtuar kundër qeverisë, ligjeve dhe institucioneve, me një fjalë kundër gjithë aparatit shtetëror si një e keqe (jo e detyrueshme!) kundër së cilës një person i arsimuar duhet të luftojë për të rimarrë dhe kthyer lirinë e privuar, nga ana tjetër nihilizmi dyshon në vetë lirinë, më saktësisht në mundësinë për të qenë i lirë. Nihilizmi e shikon me skepticizëm dhe mospërfillje grupin, si dhe vlerat dhe idealet në çdo formë të shfaqur të tyre.

Pesimizëm ekzistencial

Shumica e anarkistëve janë në thelb optimistë ekzistencialë që besojnë në parimin spontan të rendit të pranishëm në natyrë, i cili është uzurpuar dhe shndërruar në rend (politik, ligjor, socio-ekonomik) nga shteti, i cili, si i tillë, duhet të hiqet. Kundrejt kësaj, ndjenja nihiliste gjithashtu dyshon në vetë Natyrën, e cila ose është, në rastin më të mirë, indiferente dhe e pamëshirshme, ose e keqe, dhe gjithçka që krijon, krijon për ta shkatërruar atë; një mendim qartë i shprehur në filozofinë e Markiz de Sad. Pikërisht nga ky kushtëzim ekzistencial negativ i ekzistencës njerëzore bazohet “filozofia” e nihilizmit, e cila nuk është vetëm socio-ekonomike (anarkizëm), por e përgjithshme dhe gjithëpërfshirëse.

Ne e vendosim fjalën “filozofi” në thonjëza, sepse nihilizmi, në përputhje me botëkuptimin e tij, gjithashtu hedh poshtë filozofinë me armiqësi të plotë: ajo ka qenë gjithmonë një mjet i aparatit shtetëror për të nënshtruar, për të fshehur realitetin me “ide/ideale të përjetshme” të cilat një filozof i quan “e vërteta”. Nuk është rastësi që një nga mendimtarët nihilistë më të spikatur të shekullit të kaluar, Emil Çoran (Emil Cioran) (i njohur më mirë për ne si Sioran – sipas transkriptimit francez të mbiemrit të tij) e definon veten si një anti-filozof; nihilizmi është mençuria dioniziane e Silenusit, i cili, i detyruar nga mbreti Midas të përgjigjet se çfarë është më e mira për njeriun, do t’i përgjigjet: “më e mira është krejtësisht e paarritshme për ty: të mos lindësh, të mos jesh, të mos vuash”. (Niçe, “Lindja e tragjedisë”).

Nihilizmi sot – në krizë…

Nihilizmi, pas ekspansionit të tij fillestar në shekujt XIX dhe XX, duket se ka humbur vrullin dhe “lulëzimin e tij të lartë” – për të përdorur një fjalë të poetit Jozo T. Boshkovski: duket se forca e saj fillestare është zbehur, është shpërbërë dhe fragmentuar në lëvizje të ndryshme nënkulturore/kundërkulturore (“underground”), kryesisht në nënkulturën punk dhe metal, dhe dark art. I ndrydhur nga filozofi të ndryshme pozitive qytetare dhe “psikologji motivuese”, nga ideale (oportuniste) qytetare të Biedermeier, pak i harruar edhe nga inflacioni hiperteknologjik, sot nihilizmi duket se është reduktuar në një ndjenjë pasive dhe latente që është më shumë një dekadencë (që i pengonte Niçes pikërisht mungesa e vitalitetit) se sa një krenari aq e fuqishme dhe intelektualisht e fortë dhe e pamëshirshme.

Mirëpo, nga ana tjetër, pikërisht si një ndjenjë, si një gjendje e përgjithshme – të paktën edhe pasive (e pasivizuar) – dhe një “ndjesi tragjike e botës” (Unamuno), ai është ndoshta më i pranishëm se kurrë; pasi si mbështetje kemi trashëgiminë e fuqishme të de Sad, Niçe, Çoran dhe klasikëve të tjerë të nihilizmit, është koha të shpjegojmë nihilizmin tonë, ndjenjën nihiliste të brezit dhe kohës sonë.

… apo reflektim i një krize të përgjithshmes (grupi, idealet, vlerat)?

Ndjenja nihiliste manifestohet përmes skepticizmit ekstrem dhe (ose) mospërfilljes së koncepteve që na imponohen si konstituive dhe a priori pozitive: grupi/bashkësia/shoqëria, idealet dhe vlerat, respektivisht të ashtuquajturi sistem i vlerave. Me fjalë të tjera, këto koncepte perceptohen si trupa të huaj, si një kërcënim për integritetin dhe lirinë e individit, ndaj të cilit sistemi i tij mbrojtës mendor-intelektual natyrshëm reagon me nihilizëm. Më shprehimisht dhe më fuqishëm, kjo ndjenjë sot manifestohet pikërisht në këto nënkultura.

Nga buron ky perceptim dhe reagim negativ ndaj diçkaje që shumica e konsideron si thelbësore dhe të domosdoshme? Përgjigja për këtë pyetje duhet kërkuar në takimin mes përvojës personale dhe kolektive, e cila, sipas supozimit të njohur të Jungut, akumulohet në “pavetëdijen kolektive”.

Burimi: thedailybeast.com
Enigma e mendjes: një kritikë nihiliste e arsyes

Njeriu i nënkuptuar si një “kafshë e furnizuar me arsye” dhe “politike, pra një kafshë shoqërore” janë pikëpamje të zakonshme më së voni nga Aristoteli e tutje: iracionaliteti dhe antisocialiteti konsiderohen tabutë dhe stigmat më të mëdha. Por ndërsa socialiteti, pra domosdoshmëria e grupit për ruajtjen e individëve është një tipar biologjik i shumicës së specieve të qenieve të gjalla, enigma e arsyes është karakteristikë vetëm e njeriut, tipar për të cilin ai është krenuar me shekuj.

Sidoqoftë, sot njeriu ka përvojë të mjaftueshme kolektive, si në sasi ashtu edhe në cilësi, për të dyshuar seriozisht në dobinë dhe besueshmërinë etike të arsyes. Ekziston edhe një kuptim i mjaftueshëm shkencor-empirik i realitetit për të dyshuar në vetë kzistencën e tij: “mendja transcendentale” e filozofëve, hyjnizuar nga tradita idealiste, e cila jep premisa të pagabueshme, apriori, të cilat paraprijnë dhe formojnë bazën e “botës së dukshme” dhe të kuptuarit e secilës përvojë – është në të vërtetë një ndërthurje (rrjet) e funksioneve neuro-kognitive të trurit, të cilat – si te të gjithë organizmat e gjallë – janë në varësi të imperativave biologjike universale të rritjes dhe riprodhimit (ruajtja e llojit) të individit.

Në fakt, edhe Çomski (Chomsky), një racionalist i betuar, në një nga intervistat e tij të fundit tregon për mendjen si një mutacion biologjik që rrezikon speciet në të cilat ka origjinën, respektivisht njeriun (46: 04-48: 21)! Vija midis triadës arsye-ndjenja-instinkt mbi të cilën tradita metafizike-idealiste (filozofia, teologjia) këmbëngul me aq rigorozitet në favor të arsyes është gjithnjë e më e paqartë: ndryshimi kryesor midis trurit të njeriut dhe kafshës është aftësia për njohje refleksive; megjithatë, sipas funksionit të asaj njohjeje (ruajtja e llojit) ne jemi të njëjtë me ta. Mendja, në atë kuptim, është biologjikisht vetëm një rrugë e shkurtuar e instinktit ose një instinkt i zgjatur.

Kurse bagazhi i përvojës kolektive na mëson në mënyrë të padiskutueshme se mendja – ose instikti njerëzor, i shtuar nga aftësia për njohje reflektuese – jo vetëm që nuk është hyjnor, por është edhe shpikja më shkatërruese e natyrës: pandemia aktuale është koha e duhur të kujtojmë se kërcënimet ndaj njeriut nuk erdhën nga natyra përreth tij, por nga natyra në të, pra nga mendja-instinkti i tij, e cila arriti kulmin e saj “transcendental” me dy luftërat botërore. Vetë zhvillimi teknologjik-civilizues lidhet edhe me ndodhjen e fataliteteve biologjike (por edhe me zbulimin e tyre: armët biologjike!) dhe kontribuon në përhapjen e shpejtë të tyre.

Sipas zoologut gjerman Jozef H. Rajholf (Josef H. Reicholf), jetëgjatësia mesatare e një specie është një deri në dhjetë milion vjet. Vjetërisa e specieve njerëzore (hominini) vlerësohet në rreth 6 milion vjet; vjetërsia e njeriut bashkëkohor (homo sapiens) është rreth 150.000 vjet. Në të kundërt, epoka e civilizimit vlerësohet në një periudhë modeste prej 10.000 vjet. Dhe pikërisht në këtë dritare të vogël kohe njeriu ishte (dhe është akoma!) më afër (vet)shkatërrimit.

E gjithë kjo na bën të pyesim nëse në fakt mendja dhe procesi i civilizimit si produkt i saj nuk janë gjë tjetër veçse një eksperiment i dështuar i natyrës, një modifikim shkatërrues dhe vetëshkatërrues i instiktit të specieve te të cilat është shfaqur?

Tufat e njeriut: ligji i grupit

Nëse mendja funksionon si një instikt i zgjatur, atëherë logjikisht rrjedh se edhe “produktet” e saj janë gjithashtu shtazore në thelbin e saj. Ndoshta për asgjë tjetër nuk vlen kjo, se sa për shoqërinë. Shoqëritë njerëzore, në atë kuptim, nuk janë asgjë më shumë se tufa njerëzish. Mbi të gjitha, civilizimi mund të përkufizohet si një tufë që ka një nevojë racionale për të legjitimuar dhe justifikuar masakrat, grabitjen dhe uzurpimin e tij. Megjithëse shoqëria njerëzore në diferencimin, errësinë dhe korrupsionin e saj është shumë më afër sistemeve sociale të insekteve, më saktësisht të milingonave.

Këtu hyjnë në lojë vlerat dhe idealet. Ky fakt konfirmohet përsëri nga biologjia (universaliteti i grupit dhe funksioni i tij biologjik) dhe përvoja kolektive, respektivisht historia – e cila në thelb mund të reduktohet në një seri konfliktesh pak a shumë brutale dhe masive midis hordhish/tufash të ndryshme njerëzore, të konstituuara në bazë të vlerave kombëtare dhe (ose) vlerave politike-ideologjike. Vlerat në fakt janë kod i sjelljes që e diferencojnë grupin në mënyrë hierarkike, kështu që aktorët e tij depersonalizohen dhe reduktohen në role politike dhe socio-ekonomike. Si të tilla, ato në thelb nuk dallojnë nga kimikatet e sekretuara nga milingonat ushtarake kur milingonat punëtore nuk kanë siguruar material me cilësi ose sasi të mjaftueshme për folenë e milingonave. Në të vërtetë, duket e pajustifikuar pse atributi “materialist” do të thotë diçka inferiore, ndërsa “idealist” do të thotë diçka sublime!

Inversion në vend të rivlerësimit

Prandaj, prirja drejt nivelizimit të vlerës në nihizëm: patriotizëm, fashizëm, komunizëm, globalizëm, kozmopolitizëm, pacifizëm. Të gjithë përfundojnë në asgjësimin e individëve në “komb”, në deindividualizimin dhe instrumentalizimin e tyre për përvetësimin dhe mirëmbajtjen e pasurisë dhe fuqisë disproporcionale (“pasuria është fuqi” – Hobs) të një elite në pushtet. Prandaj edhe thirrja e Niçes për një “rivlerësim të të gjitha vlerave”.

Mirëpo, “rivlerësimi i të gjitha vlerave” përfundon në rrethin vicioz të “kthimit të përjetshëm të së njëjtës”: si një kod që përcakton grupin, ata janë të lidhur me të, kurse njeriu, i detyruar ekzistencialisht të jetojë në një tufë, duhet të pranojë edhe vlerat – kodin e sjelljes së tufës. E vetmja gjë që i mbetet atij si një qenie e vetëdijshme është – pasi të ndiejë vlerat e tufës si të imponuara dhe të huaja – t’i refuzojë ato, duke u tjetërsuar nga grupi.

Tjetërsimi nga shoqëria çon në fenomenin e inversionit, një nga tiparet më karakteristike të ndjenjës nihiliste-dekadente: i përballur me paaftësinë për të organizuar dhe jetuar vlerat e tij autentike, njeriu identifikohet me vendet negative “boshe” në sistemin e vlerave shoqërore – e keqja, shkatërrimi, e shëmtuara … ato vlera që shoqëria i percepton si një rrezik në vetvete dhe i bën tabu. Në këtë mënyrë, mosbesimi në asgjë shndërrohet në besim në Asgjë.

Prandaj afërsia dhe identifikimi me (anti)heronj në nënkulturat popullore (A duhet të kujtojmë karakterin e Joker-it nga filmi me të njëjtin emër?). Prandaj antagonisti natyrshëm bëhet protagonist. Sepse, ashtu si Satana e Miltonit, edhe njeriu, i shndërruar në një milingonë që shumëzon dhe fekondon kapitalin-zot në një shoqëri-fole milingonash (si milingonat nënën e tyre), ndihet i persekutuar dhe i dënuar. Dhe e vetmja rrugëdalje psikike që ai sheh është ex negativo: katarsisi i mburrjes dhe rebelimit si një parim dhe gjendje (ri)vitalizuese (“Ewig im Aufruhr”, rebelim i përjetshëm: britma dhe ëndrra e ekspresionistëve), një festim i apokalipsit të mrekullueshëm.

Burimi: Respublica

Lajme të ngjashme

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Back to top button