Maqedonia është e vogël për oreksin e madh të biznesit të minierave

Shteti gjithmonë duhet të niset nga ajo që është në interes të publikut, e kjo është sigurimi i një jete të shëndetshme dhe cilësore për qytetarët. Të gjitha veprimet dhe aktivitetet e tjera duhet të jenë në funksion të kësaj premise. Kështu që edhe minierat mund të zhvillohen aty ku nuk rrezikojnë vendbanimet dhe biodiversitetin.

Xehetaria u bë një temë aktuale në Maqedoni në vitin 2016 kur publiku mësoi për dhënien e mbi 80 koncesioneve për kërkimin dhe shfrytëzimin e lëndëve të para minerale. Procedurat teknologjike për nxjerrjen dhe përpunimin e xeheve janë bërë të disponueshme, me të gjitha pasojat që sjellin për mjedisin. Kjo krijoi një lëvizje të gjerë civile kundër hapjes së minierave në juglindje të vendit, midis fushave pjellore dhe vendeve turistike. Përmes protestave, referendumeve, debateve parlamentare dhe analizave të marrëveshjeve të koncesionit, u mundësua shfuqizimi i dy koncesioneve (Kazandol dhe Ilovica-Shtuka) dhe ndryshimi i Ligjit për Lëndët e Para Minerale i datës 09.01.2021 që parashikonte ndalimin e cianidit dhe acidit sulfurik në minierat e hapura.

Ambientalistët përballë bizneseve dhe institucioneve

Biznesi i minierave e kundërshtoi ashpër atë dhe si rezultat u hakmor duke ndikuar që Ministria e Ekonomisë të propozojë ndryshime të diskutueshme në Ligjin për Lëndët e Para Minerale, të parashtruara nën një procedurë të shkurtuar në fund të vitit 2020. Analiza tregoi se ligji me “procedurë të shkurtuar” përmban mbi 400 ndryshime, gjysma e të cilave janë problematike! Kjo provokoi një reagim të fortë civil, kështu që aktivistët nga Aleanca „Kthjellu“ në fillim të vitit 2021 dolën me një iniciativë për tërheqjen e tij. Ishin argumentet të forta, ishte i madh koalicioni qytetar, apo ishte momenti i duhur – para ribrandimit “të gjelbër” të partisë nga radhët e së cilës ishte ministri kompetent, por ligji u tërhoq! Kurse ambientalistët hynë në negociata me Ministrinë e Ekonomisë, për ndryshime të thelluara në të gjithë Ligjin për Lëndët e Para Minerale.

Ligji për Lëndët e Para Minerale është një nga ligjet më komplekse dhe të ndërlikuara, me pasojat më të mëdha të mundshme për mjedisin. Në hartimin e përmbajtjes së tij një ndikim të madh kanë “arinjtë” e mëdhenj nga sfera e biznesit. Interesant dhe udhëzues ishte debati trepalësh midis ministrisë, biznesit të minierave dhe ambientalistëve, gjatë muajit maj të këtij viti. Rezultati është ende i pasigurt derisa të shihet versioni përfundimtar i zgjidhjes ligjore.

Pse është kaq e vështirë të bien dakord të tre palët? Ata thjesht kanë interesa dhe përkushtime shumë të ndryshme. Mbrojtësit e mjedisit fillojnë nga kërkesa për shpenzim jashtëzakonisht të kujdesshëm dhe të qëndrueshëm të lëndëve të para minerale, të cilat janë në sasi të kufizuara në natyrë. Nga ana tjetër, biznesi i minierave po vrapon drejt një shfrytëzimi të intensifikuar, për shkak të fitimeve të mëdha. Aktualisht, në botë ka debate të ashpra në forume shkencore, profesionale dhe politike, për çështjen e të ashtuquajturës “xehetaria e qëndrueshme”, të cilën është duke e imponuar biznesi i minierave. Politika e pranon këtë term/emërtim, duke e konsideruar atë kompromis dhe realist, ndërsa të Gjelbrit si në shkencë ashtu edhe në politikë kundërshtojnë me forcë: Nuk ekziston xehetari e qëndrueshme, thjesht është një oksimoron!

Edhe në rastin e Maqedonisë, institucionet ndikohen nga dëshira politike për një zgjidhje kompromisi, kështu që ata bëjnë një përpjekje për të bërë balancë midis xehetarisë dhe mbrojtjes së mjedisit. Por është si të përzieni ujë dhe vaj. Si shtet, duhet të fillojmë nga ajo që është në interes të publikut, e kjo është sigurimi i një jete të shëndetshme dhe cilësore për qytetarët. Të gjitha veprimet dhe aktivitetet e tjera duhet të jenë në funksion të kësaj premise. Kështu që minierat mund të zhvillohen aty ku nuk rrezikojnë vendbanimet dhe biodiversitetin. Kjo do të thotë – jo në oborret e njerëzve, as në fusha, as pranë ujërave, as në zona të mbrojtura… Duke marrë parasysh se sa i gjerë është vendi ynë, duhet të pajtohemi me moton: Maqedonia është e vogël për oreksin e madh të biznesit të minierave!

Dobësi mjedisore në ligj

Çfarë ishte problematike në ndryshimet e propozuara në Ligjin për Lëndët e Para Minerale dhe për çfarë po negociohet me ministrinë? Këto ishin një seri dispozitash që favorizonin koncesionarët, në kurriz të natyrës dhe shtetit. Kjo do të thoshte që tendenca e nxjerrjes së paqëndrueshme të lëndëve të para minerale, pa masë dhe respekt për natyrën, do të vazhdonte dhe intensifikohej. Se ligjet për mjedisin, natyrën, ujin, mbikëqyrjen inspektuese do të anashkalohen edhe më shumë. Një problem shtesë ishte se edhe ligjet e përmendura nuk ishin në gjendjen më të mirë dhe të harmonizuara plotësisht me direktivat e fundit, kështu që ato ishin duke u finalizuar ose para miratimit në Kuvend.

Edhe versioni aktual në fuqi i Ligjit për Lëndët e Para Minerale gjithashtu ka mangësi serioze mjedisore që dolën në pah gjatë zbatimit të tij. Një nga problemet më të mëdha është mungesa e publikut në procedurat për dhënien e koncesioneve për kërkim ose shfrytëzim. Praktikisht, publiku është i përfshirë vetëm në procedurën e vlerësimit të ndikimit në mjedis dhe ne e dimë se me çfarë përpikmërie zhvillohen dëgjimet publike rreth këtyre dokumenteve kaq të rëndësishme. Në disa raste, ato ngjajnë më shumë si një rreth sekret bashkie ose lagjeje sesa një seancë dëgjimore publike. Sa për të kaluar zyrtarisht, pa shprehur ose dëgjuar mendimet e banorëve përreth, gjë që shkel Konventën e Arhusit. Për këtë arsye, ambientalistët kërkojnë transparencë dhe përfshirje të plotë të qytetarëve në secilën fazë të dhënies së koncesioneve, si një faktor kryesor në procesin e vendimmarrjes.

Uzurpimi më masiv dhe më lehtë i realizueshëm i natyrës ndodh me koncesione për gërmimin e rërës dhe zhavorrit. Për to nuk jepen leje mjedisore të integruara A përmes Ministrisë së Mjedisit Jetësor, por leje komunale ose elaborate të kategorisë B, të cilat nuk kërkojnë një studim të vlerësimit të ndikimit në mjedisin jetësor. Kështu, koncesionarët lehtësisht marrin këto leje dhe gërmojnë në afërsi të vendbanimeve, veçanërisht përteth shtretërve të lumenjve dhe liqeneve. Ky është një aktivitet mjaft fitimprurës dhe korruptiv në shumicën e rasteve. Kurse sipas Ligjit për Ujërat, këto leje duhet të lëshohen vetëm për qëllime mjedisore, për rregullimin e shtretërve të lumenjve dhe parandalimin e erozionit, sipas një programi dhe plani të miratuar nga këshilli lokal. Kjo është arsyeja pse nevojitet një ndryshim i thelluar i kësaj pjese të ligjit!

Një problematikë e veçantë mjedisore janë edhe zgjyrat ujore (mbetjet ujore), të cilat janë rezervuarë të mëdhenj me mbetje të lëngshme nga përpunimi i lëndëve të para minerale, me anë të shpëlarjes ose zhytjes. Ato janë kërcënimi më i madh për mjedisin jetësor, jo për dhjetë apo tridhjetë vjet për aq kohë sa zgjat koncesioni, por deri në fund të botës! Përse ato liqene të mëdha në zemrën e maleve plot me cianide, acid sulfurik ose substanca të tjera toksike janë një rrezik i mundshëm për një katastrofë mjedisore nëse ndodh që diga të rrjedhë ose fundoset.

Sipas profesor Ljupço Petkovskit nga Fakulteti i Ndërtimtarisë, një ekspert për digat e mëdha, “digat e mbetjeve janë struktura argjinaturë me rrezikun më të lartë të mundshëm për mjedisin.” Ai më tej shton: “Multidisiplinariteti i mbetjeve ujore na çon në konkludim se vetëm me pjesëmarrjen e përbashkët të ekspertëve të hidroteknikës, xehetarisë, gjeoteknikës dhe mjedisit jetësor mund të arrihet një zgjidhje korrekte dhe e harmonizuar për këto objekte komplekse inxhinierike.” Dhe pikërisht aspekti multidisiplinar mungon edhe në tekstin ligjor edhe në praktikë!

Janë regjistruar më shumë se 200 fatkeqësi të mëdha në botë për shkak të derdhjeve të mbetjeve ujore, kryesisht në minierat e arit, bakrit dhe lëndëve të para metalike. Midis tyre është edhe rasti maqedonas në minierën e plumbit dhe zinkut “Zletovë” në Probishtip që nga viti 1976, kur u shemb diga sedimentare e lartë 25 metra, dhe 300,000 metra kub zgjyrë ujore u derdhën nga liqeni sedimentar, i cili ndoti luginën dhe ndërpreu furnizimin me ujë në Shtipi për më shumë se 24 orë.

Prandaj, duhet të kuptohet frika e justifikuar e të gjithë banorëve të vetëdijshëm nga rrethina e Strumicës që e njohin dhe kuptojnë teknologjinë që po ofrohet në projektin për minierën e arit dhe bakrit “Ilovica-Shtuka”. Një makth i vërtetë është vetë mendimi se një pendë e tillë depozitimesh ujore 276 metra e lartë, e mbushur me tretësirë ​​cianure, do të qëndrojë mbi kokat e tyre, në një minierë të mundshme lart Ograzhdenin e bukur, mbi fushën pjellore të Strumicës!

Dhe në tekstin e propozuar ligjor, si dhe në versionin e vjetër të ligjit, tema e ndërtimit të digave të depozitimeve, menaxhimi, kontrolli dhe mirëmbajtja e tyre pas mbylljes së minierës, pothuajse nuk është përpunuar. Për kërkesat e Aleancës “Kthjellu” që të përfshihen në këto pjesë, përgjigjja nga Ministria ishte negative, me arsyetimin se kjo çështje është përfshirë në ligjet për ndërtimin, mjedisin, inspektimin, etj. Nuk mund të pranojnë që në një ligj të specializuar siç është Ligji për Lëndët e Para Minerale, duhet të përfshihen së bashku të gjithë elementët e rëndësishëm. Një deponi mbetjesh ujore është padyshim një nga objektet më të rëndësishme dhe më të rrezikshme mjedisore në një minierë!

Rekomandimet nga auditorët

Krejt papritur, gjatë muajit qershor të këtij viti, Enti Shtetëror i Revizionit u përfshi në luftën mjedisore në lidhje me minierat dhe Ligjin për Lëndët e Para Minerale, me Auditimin e performancës së menaxhimit të lëndëve të para minerale për periudhën 2016-2020. Raporti i auditimit erdhi në kohën e duhur në mbështetje të shumë prej kërkesave të ambientalistëve nga Aleanca „Kthjellu“. Pas një analize precize dhe sasiore, Enti konstaton: Shfrytëzimi i lëndëve të para minerale në Maqedoni zhvillohet pa kontroll të mjaftueshëm serioz nga institucionet, pa mbikëqyrje të plotë nga inspektimi teknik shtetëror, me tarifë koncesioni jashtëzakonisht modeste dhe jo plotësisht të paguar ndaj shtetit, dhe bindshëm në interes të koncesionarëve.

Të njëjtat probleme ishin zbuluar më parë nga aktivistët civilë, me një vërejtje të veçantë mbi diskrecionin e Qeverisë për të dhënë dhe revokuar koncesione, pavarësisht nga mendimet negative të një numri institucionesh dhe të vetëqeverisjes lokale. Auditorët dhe ambientalistët kanë një pikëpamje identike për çështjen e bonifikimit të zonave të degraduara nga nxjerrja e xeheve, duke këmbëngulur që të mbetet në fuqi detyrimi ligjor për shtetin që të lë mënjanë 4% të tarifës së koncesionit për përgatitjen e një programi vjetor të bonifikimit. Gjegjësisht, në projekt-ndryshimet e fundit në Ligjin për Lëndët e Para Minerale, ky detyrim ishte fshirë dhe u ishte lënë koncesionerëve që të kujdeseshin vetë për këtë. Dhe është e qartë, pa kontrollin e shtetit, situata e braktisjes së papërgjegjshme të zonave minerare pas shterimit të disa xeheve do të vazhdonte, duke i lënë këto zona në një gjendje të shkretëtirës së ndotur.

Raporti i auditimit përfundon me rekomandime për institucionet që të nisen nga interesi publik, me një qasje strategjike për fushështrirjen dhe mënyrën e kërkimeve gjeologjike dhe shfrytëzimit të lëndëve të para minerale, me një shfrytëzim “të qëndrueshëm”. Për atë qëllim, ata duhet të forcojnë kapacitetet e tyre, në mënyrë që të mund të monitorojnë punën e koncesionerëve dhe mbledhjen e tarifave të koncesionit në një mënyrë të organizuar dhe profesionale. Shteti duhet të sigurojë mekanizma efektivë kontrolli në të gjitha fazat e një koncesioni: nga garancia financiare në rast të dëmeve të shkatuara ndaj mjedisit, përmes të dhënave në dispozicion për publikun mbi procedurën nën të cilën është lidhur kontrata, deri në mbikëqyrjen e ndotjes së natyrës, sasinë e gërryer shtesë të lëndëve të para minerale dhe masat për bonifikimin e tokës.

Një rekomandim shumë i rëndësishëm mjedisor i Auditimit është të detyrojë minierat e hapura ekzistuese, të cilat vazhdojnë të operojnë me cianid dhe acid sulfurik, t’i nxjerrin lejet mjedisore në përputhje me Direktivën e re të Emetimeve Industriale 2010/75/EU. Së fundmi, nga Ministria e Ekonomisë kërkohet një proces i shpejtë dhe plotësisht transparent për të miratuar një Ligj të ri mbi Lëndët e Para Minerale, duke përfshirë edhe ekspertët.

Ambientalistët janë gati, tani presim veprimin e shtetit!

Burimi: Respublica