Temperaturat thyejnë rekorde, ne nuk jemi të gatshëm të përballemi me ndryshimet klimatike (Infografik)

Thatësira të zgjatura, dimra të ngrohtë të ndjekur nga valë të ftohta në pranverë, reshje dëbore që rajone të caktuara të vendit nuk i kanë në dimër, reshje intensive shiu dhe breshër për një kohë të shkurtër që shkaktojnë përmbytje. Këto janë vetëm disa nga katastrofat e motit me të cilat Maqedonia po përballet viteve të fundit. Ndikimi i ndryshimeve klimatike, term ky të cilin shumë njerëz në shoqërinë tonë e konsiderojnë si abstrakt, tashmë është i pranishëm dhe ndihet nëpërmjet rritjes së temperaturave mesatare vjetore të ajrit.

Sipas të dhënave të Drejtorisë për punë Hidrometeorologjike (DPHM), viti i kaluar u karakterizua si i nxehtë deri te jashtëzakonisht i nxehtë në pjesën jugore të vendit. Për sa i përket reshjeve, viti 2020 ishte i thatë në rajonin perëndimor dhe lindor, ndërsa pjesa tjetër kategorizohet me kushte normale të lagështisë.

Të dhënat nga (DPHM) dhe Ministria e mjedisit jetësor dhe planifikimit hapësinor për vitin 2019 tregojnë devijime rekord pozitive të temperaturës në vendbanime. Shkupi si kryeqytet, në vitin 2019 kishte devijim rekord pozitiv prej 2 gradësh krahasuar me temperaturën mesatare vjetore të ajrit për periudhën 1981-1990.

Në Gjevgjeli, temperatura mesatare vjetore e ajrit për periudhën 1961-1990 ka qenë 14,1 gradë, por në vitin 2019 ajo arriti në 16.6 gradë, gjegjësisht është shënuar devijim pozitiv deri në 2.5 gradë. Lazaropole si një nga vendet më të ftohta në vend dy vjet më parë i ndjeu ndryshimet në klimë. Megjithëse temperatura mesatare për periudhën 1961-1990 ka qenë 6,8 gradë, në vitin 2019 në këtë fshat malor u matën mesatarisht 8,5 gradë.

Nga DPHM shpjegojnë për “Meta.mk” se në 20 vitet e fundit temperaturat mesatare janë vazhdimisht më të larta se mesatarja shumëvjeçare. Këtë e ka treguar hulumtimi i sektorit të tyre për Meteorologji.

“Me hulumtimin e fundit të realizuar për luginën e Shkupit, është vërejtur se nga 10 vitet e fundit, vetëm viti 2011 nuk përfshihet në njëzet vitet më të ngrohta për periudhën 1951-2020,” tha DPHM.

Temperaturat do të rriten deri në vitin 2100, janë zhvilluar skenarë të ndryshëm

Vitin e kaluar, vendi tashmë e përgatiti Raportin mbi parashikimet e ndryshimeve klimatike dhe ndryshimet në ngjarjet ekstreme klimatike në Republikën e Maqedonisë së Veriut, i cili përfshin një analizë të tre periudhave kohore: e ardhmja e afërt (periudha 2016-2035), mesi i shekullit (periudha 2036- 2065) dhe fundi i shekullit (periudha 2081-2100). Në këtë mënyrë, për secilin prej tyre, janë përgatitur tre skenarë të ndryshëm për emetimet e gazeve serë: nivel i ulët, i mesëm dhe i lartë.

Nga hulumtimet e realizuara nga DPHM për 27 tregues, mund të theksohet se numri i ditëve të verës (ditët kur temperatura maksimale ditore është mbi 25 gradë) në tre periudhat kohore do të rritet sipas të gjithë skenarëve. Numri i ditëve të verës pritet të rritet deri në 20 ditë në skenarin me nivel të ulët në të tre periudhat. Por skenari i mesëm parashikon rritje të numrit të ditëve të verës në 30 në mes të shekullit dhe deri në 40 për fund të shekullit. Në skenarin e lartë ndryshimi i mesit të shekullit është shumë i ngjashëm me ndryshimin në skenarin e mesit për fund të shekullit, por në periudhën e fundit ndryshimi është edhe më i madh, ndërsa për pjesën më të madhe të territorit rritja e pritur është rreth 60 deri në 70 ditë, krahasuar me periudhën 1986 -2005.

“Sipas këtij skenari të lartë, deri në fund të shekullit, do të pritej, për shembull, në Berovë gjatë vitit të kishte afërsisht ditë vere si numri aktual mesatar në Strumicë, gjegjësisht Gjevgjeli për periudhën 1986-2006,” shpjegojnë nga DPHM.

Për sa i përket netëve tropikale (një ditë kur temperatura minimale ditore është mbi 20 gradë), ndryshimi deri në vitin 2035 për të tre skenarët tregon rritje të numrit të netëve tropikale për rreth 5 ditë, me maksimum deri në 10 ditësh. Në skenarin e ulët deri në fund të shekullit ndryshimi është i njëjtë, por në skenarin mesatar dhe të lartë ndryshimi maksimal arrin 30 ditë më shumë netë tropikale për periudhën 2046-2065. Nga DPHM thonë se në fund të shekullit, në skenarin e lartë, ndryshimi maksimal në zonat me lartësi të ulët mbidetare është +60 ditë, ndërsa në male ndryshimi është rreth +10 ditë.

Për sa i përket reshjeve maksimale ditore, ato pritet të rriten krahasuar me periudhën 1986-2005, në pjesën më të madhe të territorit. Në të ardhmen e afërt, rritja vlerësohet në rreth 5 përqind, kurse për mesin e shekullit në veri dhe perëndim mbi 10 përqind. Deri në fund të shekullit, ndryshimi në skenarët e ulët dhe të mesëm pritet të jetë i njëjti. Në skenarin e lartë, në fund të shekullit, rritja në disa pjesë është pak më e lartë dhe është rreth 20 përqind.

I ftohti pritet të ulet në të ardhmen, ndërsa të rriten ngjarjet e ngrohta ekstreme. Përveç zvogëlimit të ngjarjeve jashtëzakonisht të ftohta, tre skenarët deri në vitin 2100 parashikojnë që numri i ditëve të akullta (ditët kur temperatura minimale është nën 0 gradë) dhe ditëve me ngrica (ditët kur temperatura maksimale ditore është nën 0 gradë) në vend do të ulet në nivel vjetor, por do të rritet gjatësia e periudhës së vegjetacionit te bimët.

“Vlerësimet e shkallës së kërcënimit nga rreziqe të ndryshme në nivel global vlejnë edhe për Maqedoninë. Fatkeqësitë ekstreme atmosferike, katastrofat natyrore dhe përballja e pasuksesshme me ndryshimet klimatike janë në krye të listës së rreziqeve më të mundshme me të cilat përballet njerëzimi në vitet e fundit”, sqarojnë nga DPHM.

Emetimet e gazeve serë janë thelbësore

Sidoqoftë, cili nga tre skenarët do të realizohet në fund të këtij shekulli në vendin tonë varet nga ajo se sa do të jenë emetimet e gazeve serë në atmosferë, të cilat janë shkaktar i drejtpërdrejtë i ndryshimeve klimatike. Këto gazra të dëmshme emetohen nga sektorët e energjisë, proceseve industriale dhe përdorimit të produkteve, bujqësia, pylltaria dhe nga mbeturinat. Edhe qytetarët edhe autoritetet luajnë një rol në secilin prej këtyre skenarëve: duke filluar automjeti që do të përdorim, si do të ngrohim shtëpitë tona si qytetarë dhe si do t’i trajtojmë mbeturinat deri te çështjet kryesore nëse vendi do të prodhojë energji nga qymyri dhe lëndët djegëse fosile, si të përballet shteti me ata që i shkatërrojnë pyjet dhe ndotësit industrialë.

Elena Nikolovska nga Qendra për Kërkime dhe Informacione Mjedisore “Eko-vetëdija” shpjegon se ne si shtet nuk e kemi marrë ende seriozisht Marrëveshjen e Parisit për mbrojtjen e klimës, sepse nuk kemi veprim klimatik të transferuar në ligje dhe akte nënligjore konkrete.

“Edhe pse këtë vit miratuam kontribute me të vërtetë ambicioze kombëtare për klimën, me të cilat premtojnë një ulje prej 51 përqind të emetimeve të gazeve serrë në nivel kombëtar, ende ka mungesë planifikimi dhe gatishmërie për të bërë më shumë për të siguruar zbatimin në kohë të këtyre dokumenteve ambicioze. Ata duhet të përmbajnë tregues të qartë se sa larg kemi arritur me zbatimin, që aktualisht nuk ekziston dhe këto duhet t’u komunikohen të gjitha institucioneve përkatëse, autoriteteve lokale dhe publikut. “Mungon koordinimi serioz midis autoriteteve qendrore dhe lokale pa të cilin veprimi në fushën e klimës nuk është i mundur”, tha Elena Nikolovska për “Meta.mk”.

Pasojat e ndryshimeve klimatike, përveç që mund të ndjehen, përfshihen edhe në analizën e ekstremeve klimatike në vend,që u realizuan si pjesë e projektit CBIT. Klima e ngrohtë nënkupton thatësira më të mëdha dhe na presin ekstreme që do të shkaktojnë përmbytje.

Sipas raporteve nga Organizata për ushqim dhe bujqësisë e Kombeve të Bashkuara, kjo situatë do të rrezikojë prodhimin e ushqimit dhe cilësinë e ushqimit që ne mund të kultivojmë. Sektori i shëndetësisë do të jetë një nga më të goditurit. Prandaj është e nevojshme përfshirje sistematike e shëndetit në kontributet kombëtare për ndryshime klimatike, si dhe në planet kombëtare për adaptimin ndaj klimës”, shpjegon Elena Nikolovska.

Kërkesën për miratim të Ligjit për klimën dhe Strategjinë gjithëpërfshirëse për veprim klimatik në përputhje me Kornizën e BE 2030 u ka shënuar edhe Komisioni Evropian në Raportin e progresit të vitit të kaluar për vendin. BE kërkoi nga vendi jonë të forcojë ndjeshëm ambiciet  këtë vit për të zbatuar Marrëveshjen e Parisit, për të miratuar ligjin dhe strategjinë, si dhe për të zhvilluar një Plan kombëtar për energjetikë dhe klimë.

“Strategjia afatgjatë dhe Ligji për veprimin klimatik janë në fazën përfundimtare të përgatitjes. “Qeveria pritet t’i miratojë ato para fundit të 2021.”informojnë për “Meta.mk” nga Ministria e mjedisit jetësor dhe planifikimit hapësinor.

Megjithatë, ata shtojnë se ligji nuk ka për qëllim të parashikojë zhvillimet e veprimit klimatik që debatohen aktualisht në BE, të cilat kanë të bëjnë me qëllimet për dekadat e ardhshme. Ministria thotë se ligji do të jetë fleksibël që të mund të përshtatet me kërkesat e reja të ardhshme. Ministria e mjedisit jetësor dhe planifikimit hapësinor thotë se Ligji për veprimin klimatik do të sigurojë bazë për krijimin e instrumenteve të ndryshme, siç është taksimi i emetimeve të karbonit, i cili do të bazohej në një analizë të hollësishme dhe rregulla specifike.

“Ligji për veprim klimatik e transponon skemën e tregtimit të emetimeve (Direktiva ETS) aq sa mundet. Siguron rregulla për lejet e emetimit të gazeve serë dhe detyrimet për monitorimin dhe raportimin e gazrave serë nga operatorët (industria dhe aviacioni)”, thonë nga kjo ministri.

Si në shumë sfera të tjera shoqërore, me ligjin e ri, Maqedonia nuk do të zgjedhë rregullat për pjesëmarrje në skemën e tregtimit të emetimeve si vend anëtar i BE-së, por është zgjedhur opsioni për të përgatitur vendin për pjesëmarrje në Direktivën e EU ETS. Bëhet fjalë për direktivë e cila është gurthemel në zbatimin e politikës evropiane për zvogëlimin e emetimeve të gazeve serë.

Tashmë po i ndiejmë efektet e ndryshimeve klimatike

Ministria e bujqësisë, pylltarisë dhe ekonomisë së ujërave dhe Komisioni për dëmet në kuadër të Qeverisë së RMV-së çdo vit paguajnë mesatarisht 3.5 milionë euro për fermerët në bazë të dëmeve nga katastrofat atmosferike.

“Kjo është arsyeja për të cilën vendosëm që ishte koha për të krijuar një qasje të organizuar për adaptimin dhe mbrojtjen e produkteve bujqësore duke krijuar një sistem të sigurimeve bujqësore në vendin tonë,” na thanë nga Ministria e bujqësisë, pylltarisë dhe ekonomisë së ujërave.

Megjithatë, “zgjidhja” e madhe e kuletës për vendin ka për qëllim kryesisht sigurimin e fondeve për ndërtimin e hidrosistemeve për ujitje dhe digave për akumulime, si dhe sisteme për furnizim të popullatës me ujë të pijshëm. Projektet që janë në fazën e realizimit ose ende nuk janë realizuar do të kushtojnë mbi 307 milionë euro, thonë për “Meta.mk” nga Ministria e bujqësisë, pylltarisë dhe ekonomisë së ujërave. Përveç që duhet të plotësojnë nevojat afatgjata të ujit për qëllime të ndryshme të popullsisë së rajoneve të caktuara në vend, këto investime kanë për qëllim mbrojtjen nga ndikimi i ndryshimeve klimatike në vend.

Këto janë projektet: diga në lumin e Orizares, diga Konsko në Gjevgjeli, DPHM Raven – Reçicë në Pollog, diga në lumin e Slupçanti, impiantet e trajtimit të ujit të pijshëm në Stip dhe Karbinci në hidrosistemin “Zletovica”, ujitja e luginës jugore të Vardarit , sistemi Disansko pole – Tikvesh, katër sisteme ujitjeje në pellgun e lumit Vardar (Lisiçe, Pepelishte, Vardari Jugor – faza e tretë dhe Konsko) dhe dy sisteme të vogla ujitjeje – Çaushica dhe Slavishko pole.

Përveç nevojës në rritje për ujë, për qëllime të ndryshme, ndryshimet klimatike po i shkaktojnë dëmet më të mëdha bujqësisë. Profesori universitar Tosho Arsov nga Instituti për kultivim të frutave, vreshtari dhe enologji në Fakultetin e shkencave bujqësore dhe ushqimit në UKIM thotë se rritja e pemëve vuan dëme të rregullta nga katastrofat atmosferike.

Ai thotë se vitet e fundit ndodh shpesh që të kemi vjeshtë të ngrohtë deri vonë, madje edhe fillimi i dimrit është i ngrohtë, si dhe ka ngrohje në periudhën shkurt-mars, e pastaj vijnë temperatura të ulëta në fund të marsit, madje edhe në fillim të prillit .

“Varësisht nga lloji i pemëve frutore dhe vendndodhjes, mund të ndodhë një shkallë e caktuar e dëmtimit, madje edhe te lloje të caktuara të frutave, në lokalitete të caktuara, mund të ndodhë shkatërrim i plotë i frutave. Kjo veçanërisht po paraqitet vitet e fundit te kajsitë, llojet e frutave me lule të hershme ose ato që gjenden në zona të ngrohta. Po ngrinë edhe pjeshkat, por vitet e fundit, ngrica janë shfaqur edhe te fruta, të cilat lulëzojnë relativisht më vonë dhe janë relativisht më rezistente ndaj temperaturave të ulëta”, shpjegon profesori Tosho Arsov.

Ai shpjegon se zeroja biologjike për frutat është një temperaturë prej plus 5 gradë gjatë ditës, dhe posa të ndodhë një periudhë më e gjatë me temperatura të tilla, frutat menjëherë fillojnë vegjetacionin. Vjen deri te rrjedha e ujit dhe lëngut nga rrënja drejt trungut – degët dhe sythat, qelizat mbushen me ujë dhe janë relativisht më të ndjeshme ndaj temperaturave të ulëta.

“Nëse ngrohja ndodh në një periudhë disa ditore, përveç shpërthimit, vjen edhe deri te fillimi i vegjetacionit, fenofazës ënjtjes dhe fenofazës lulëzimit. Sapo të fillojnë këto faza, frutat nuk mund të kthehen mbrapa”, tha profesori Arsov.

Varësisht se sa temperatura do të bie nën zero në periudhën e valës së ftohtë, që vjen pas periudhës së valës së nxehtë dhe varësisht nga kohëzgjatja e temperaturave të ulëta, si dhe fenofazës në të cilën ndodhen frutat, kjo mund të çojë në ngrirje dhe humbje të rendimentit deri në një farë mase ose shkatërrojnë plotësisht rendimentin e pritur.

Ndryshimet klimatike u shkaktojnë dëme pemëve frutore edhe në periudha të tjera të vitit. Rrezatimi i shtuar diellor çon në nevojën për më shumë ujë për pemët, ndërsa kohët e fundit ka edhe djegie të gjetheve të frutave. Një problem i veçantë është breshëri, i cili verës mund të shkatërrojë pjesërisht ose plotësisht frutat.

Për shkak të gjithë kësaj, profesori Tosho Arsov thekson se është e rëndësishme të investohet në mbrojtjen e fidanëve nga akulli, në ujitjen dhe në instalim të rrjetave për të mbuluar pemishtet për t’i mbrojtur nga breshëri. E gjithë kjo kërkon investime shtesë. Për ata që investojnë në pemishte të reja, rekomandohet fuqimisht të konsultohen me ekspertë dhe të përgatisin një analizë të tokës para se të investojnë fonde.

“Shumica e llojeve të frutave zakonisht fillojnë të japin rendimente në vitin e tretë ose të katërt, ndërsa prodhimtarinë e plotë e arrijnë nga viti i katërt deri në të shtatin, dhe shfrytëzimi zgjat nga 12 në 25 vjet. Përjashtim këtu janë speciet e frutave të arrave, të cilat fillojnë me rendiment nga viti i katërt deri në të shtatin, diku kah viti i dhjetë arrijnë produktivitetin e të plotë për pjesën më të madhe, por shfrytëzimi mund të zgjasë shumë më shumë se 50 vjet”, shpjegon profesor Arsov jetëgjatësinë e llojeve të ndryshme të frutave.

Rritja e temperaturave mesatare të ajrit ka kontribuar që kohëve të fundit të kultivohen llojeve të frutave subtropikale, kryesisht në pjesët jugore të Maqedonisë. Kivi, molla japoneze, fiku dhe ulliri tashmë po kultivohen nga fermerët, shton profesori Tosho Arsov.

Elena Nikollovska nga Eko-vetëdija (Eko-svest) thotë se temperaturat në vendin tonë do të ndjekin trendet globale të rritjes së shpejtë të temperaturës, duke shtuar se “Germanwatch” qysh në vitin 2019 paralajmëroi që valët e nxehtësisë është vështirë të parashikohen, sepse mungojnë shumë informacioni i nevojshëm nga vendet e ndryshme.

“Ajo që na duhet është më shumë informacion dhe aktivitete për t’u përgatitur për jetë në këto kushte të reja klimatike”, tha Elena Nikolovska.