Sa më shumë që grumbullojmë mbeturina në natyrë, aq më larg jemi nga BE (Infografik)

Në vend që t’i afrohet standardeve evropiane, Maqedonia e Veriut nga viti në vit, gjithnjë e më shumë po ngec mbrapa vendeve anëtare të BE-së për sa i përket menaxhimit të mbeturinave. Statistikat tregojnë se qytetarët dhe kompanitë në Maqedoni vazhdimisht e rrisin vëllimin e mbetjeve komunale të gjeneruara, i cili trajtohet në mënyrë të papërshtatshme që nga momenti i hedhjes së mbeturinave. Në vend që të ripërdoren ose klasifikohen, mbeturinat përfundojnë në natyrë, në deponi jostandarde komunale që nuk përmbushin kriteret evropiane për hedhjen e mbeturinave në vend, ose në deponi ilegale përgjatë lumenjve, pranë të kulturave të mbjella, në ndonjë park në afërsi, në shpatet e maleve. Thënë shkurt dhe thjesht, të gjithë hedhin mbeturina kudo që munden, shkruan Meta.mk, transmeton Portalb.mk.

Të dhënat nga Enti shtetëror i statistikave tregojnë se sasia e mbetjeve komunale të gjeneruara për frymë po rritet në mënyrë të vazhdueshme gjatë viteve. Nëse në vitin 2010 një banor i vendit ka gjeneruar mesatarisht 351 kilogramë mbeturina komunale në vit, vitin e kaluar kjo shifër u rrit në 452 kilogramë të mbetjeve të gjeneruara nga një familje. Të përkthyera në ton, këto janë dhjetëra, ndërsa krahasuar me disa vite edhe qindra mijëra tonë më shumë mbetje komunale të gjeneruara në vend. Kundrejt kësaj, përqindja e mbeturinave të paselektuara, të përziera komunale të mbledhura gjatë viteve në vazhdimësi lëviz mbi 80 për qind të sasisë totale të mbeturinave të mbledhura nëpër komuna.

Këto të dhëna praktikisht nënkuptojnë se me kalimin e viteve situata me menaxhimin e mbetjeve në Maqedoninë e Veriut po përkeqësohet, sepse sasia e rritur e mbetjeve komunale të gjeneruara dhe të mbledhura nuk rezulton edhe me përqindje të rritur të ripërdorimit të mbeturinave, që duhet të fillojë nga përzgjedhja e tyre e pastaj të vazhdojë me riciklimin, kompostimin ose djegien e tyre.

“Mund të konkludohet se procesi i përzgjedhjes së mbeturinave është punë e shtrenjtë që kërkon burime financiare”, konstatojnë nga ADKOM, Shoqata e Ofruesve të Shërbimeve Komunale, në të cilën anëtare janë kompanitë e shërbimeve publike nga i gjithë vendi.

Shpjeguar me numra, nga ADKOM ata për “Meta.mk” pohojnë se secilit rajon i Maqedonisë do t’u duhen mbi 30 milion euro për të ndërtuar një deponi moderne për depozitim të mbeturinave, blerjen e automjeteve të reja të specializuara dhe kontejnerë të ndryshëm për përzgjedhjen e mbeturinave. Kjo përllogaritje nuk i përfshin shpenzimet e mëtejshme që do të lindin në shërbimet publike, të tilla si shpenzimet e karburantit për kamionët e shumtë që duhet të mbledhin mbeturinat e ndryshme të përzgjedhura, numrin shtesë të punonjësve që do të nevojiten për funksionim, pajisjet e domosdoshme për trajtimin e mbetjeve mekanike-biologjike dhe sende të tjera për të cilat nevojiten fonde.

Masat me të cilat mund të rritet përqindja e mbetjeve të përzgjedhura

ADKOM kujton se në disa komuna sasia e faturave për hedhje të mbeturinave për qytetarët dhe ndërmarrjet nuk është rritur për më shumë se 15 vjet. Ose thënë më thjesht, përzgjedhja e mbeturinave do të duhet të paguhet nga dikush, ndërsa rregullat e vendeve të zhvilluara janë se paguajnë atë që i krijojnë mbeturinat.

“Burimet për financimin e proceseve të përzgjedhjes së mbeturinave duhet të kërkohen në fondet e BE-së ku ka përvoja të mira pozitive”, thonë nga ADKOM, duke shtuar se shteti duhet të përfshihet edhe duke siguruar fonde shtesë.

Shoqata për zhvillim të qëndrueshëm dhe mbrojtje të mjedisit jetësor “Go Green” thekson se në Maqedoni duhet të vendoset model i qëndrueshëm financimi, në mënyrë që të kapërcehet situata aktuale në të cilën përqindja e përzgjedhjes së mbeturinave varet nga çmimet aktuale të materialeve të mbeturinave në bursë.

“Menaxhimi i mbetjeve të jetë një përgjegjësi qytetare dhe institucionale për të mbrojtur mjedisin jetësor pavarësisht nëse shpaguhet në këtë moment apo jo”, thonë nga “Go Green”.

Ato paraqesin masa konkrete që duhen të ndërmerren, duke filluar me mbledhësit informal të mbeturinave, të cilët aktualisht janë subjektet që zgjedhin sasitë më të mëdha të hedhurinave të hedhura, për t’u bërë pjesë e sistemit të organizuar të mbledhjes së mbetjeve. “Go Green” ia kanë dalë deri tani që të regjistrojnë një profesion të ri në vend – mbledhës dhe trajtues të mbeturinave, të përgatisin program arsimor, i cili u miratua dhe zbatua për herë të parë nga Qendra për Arsim të të Rriturve. Megjithatë, duhet këta njerëz të punësohen duke e ndjekur shembullin e vendeve të zhvilluara ose në ndërmarrjet komunale publike ose në ndërmarrjet private që do të ndërtojnë partneritete publike-private me komunat.

“Sipas analizave dhe të dhënave në dispozicion për ne, 80 përqind e mbeturinave të grumbulluara të paketimit mblidhen nga sektori informal. 90 për qind e mbeturinave plastike që përfundojnë te ricikluesit grumbullohen nga sektori informal”, informojnë ata.

Masa e dytë konkrete për të cilën autoritetet do të duhet të punojnë është rritja e faturave për depozitimin e mbetjeve komunale ose krijimi i një fondi të gjelbër shtetëror, i cili do të mbushej me fonde që do të paguheshin nga prodhuesit e mbeturinave dhe atëherë financat do të transferoheshin te komunat ose kompanitë që merren me grumbullim të mbeturinave, thonë nga “Go Green”.

Sa i përket kompanive, nga “Go Green” shpjegojnë se duhet të bëhet dallim midis poseduesit përfundimtar – ricikluesit dhe mbledhësit – transportuesit të mbeturinave.

“Kompanitë që i mbledhin mbeturinat janë ato që kanë nevojë për subvencion, sepse kur bëhet fjalë për plastikë ose letër, çmimi i mbeturinave që duhet të merret nga një vend ka një vlerë shumë më të ulët se sa kostoja e mundshme e marrjes së tyre” , thonë nga “Go Green”, duke shtuar se duhet të intervenohet në shumën e kompensimit që marrin kompani të tilla.

Kemi edhe shembuj pozitivë të përzgjedhjes së mbeturinave

Shoqata “Go Green”, në kuadër të projektit “Rritemi së bashku”, me mbështetjen e qeverisë së Maqedonisë, tashmë është duke punuar në projektin për përzgjedhjen primare të mbeturinave në 50 ndërtesa banimi, në të cilat janë vendosur kosha për klasifikimin e plastikës dhe letrës, në grumbullimin e të cilave janë përfshirë mbledhësit informal të mbetjeve. Të inkurajuar nga reagimet pozitive të qytetarëve nga ky projekt, “Go Green”, në bashkëpunim me një ndërmarrje sociale të sapo themeluar që merret me mbledhjen e mbeturinave, po punon në një projekt të ri për përzgjedhjen e mbeturinave.

“Faza e parë do të mbulojë 400 ndërtesa banimi ose 15.000 familje, që do të servisohen nga të paktën pesë mbledhës të deritanishëm informal. Në gjashtë muajt e ardhshëm, numri i ndërtesave është planifikuar të rritet, kurse e njëjta gjë planifikohet me numrin e njerëzve të punësuar. Njerëzit do të trajnohen nga “Go Green”, do të jepen certifikate dhe do të angazhohen në sigurime shëndetësore dhe pensionale me kohë të plotë”, thanë ata, duke shpjeguar kontributin që shoqata e tyre do të japë në procesin e zyrtarizmit të mbledhësve të mbeturinave dhe përzgjedhjen e tyre.

Një shembull tjetër pozitiv është Bashke Njësive të Vetëqeverisjes Lokale (BNJVL), e cila vitin e kaluar në bashkëpunim me Shoqatën Gjermane për Bashkëpunim Ndërkombëtar (GIZ) u bë partner në zbatimin e projektit rajonal “Menaxhimi i mbetjeve të paketimit të qelqit në Ballkanin Perëndimor “. Nga vendi ynë, projekti përfshin komunat Gjevgjelia, Manastiri, Ilindeni, Tetova, Shtipi dhe Qyteti i Shkupit, të cilët pranuan infrastrukturë adekuate (kontejnerë për riciklimin e qelqit) që janë vendosur në këto vendbanime.

Përveç krijimit të një infrastrukture të përshtatshme, ky projekt do të masë sasinë e qelqit të mbledhur në këto komuna, gjegjësisht kjo sasi duhet të rritet për 20 për qind të sasive aktuale dhe për këtë do të zhvillohet fushatë mediatike për të rritur ndërgjegjësimin e publikut.

Qëllimi i projektit është të zhvillojë modele të përshtatshme biznesi që do të zbatohen në njësitë e tjera të vetëqeverisjes lokale, gjegjësisht do të zhvillohen tre modele biznesi për komuna (urbane, rurale dhe HOREKA) të cilat në periudhën tjetër do të shërbejnë si model për implementim në procesin e duhur për menaxhim të suksesshëm të mbeturinave të qelqit ”, sqarojnë për “Meta.mk” nga BNJVL.

Në nivel të komunave, vetëqeverisja lokale e Prilepit për vite me radhë ka qenë e para për sa i përket përzgjedhjes së mbeturinave komunale. Nga gjithsej 28.000 deri në 31.000 tonelata mbeturina të gjeneruara gjatë një viti në Prilep, Kompania komunale publike “Komunalec” çdo vit arrin të përzgjedhë dhe shesë midis 1.200 dhe 13.000 tonelata mbeturina të përzgjedhura.

Dënimet, gjobat, gjobat …

Projektet e sektorit joqeveritar, pjesë e kompanive që janë të ndërgjegjshme për menaxhimin e mbeturinave të tyre dhe komuna individuale që kanë zhvilluar vetëdije për përzgjedhjen e tyre, nuk do të thotë që vendi i vetëm me ta do të jetë në gjendje të zgjidhë problemin e menaxhimit të mbeturinave . Pas kritikave të vitit të kaluar nga Komisioni Evropian në Raportin e progresit të vendit 2020, qeveria e Maqedonisë në nëntor të vitit të kaluar paraqiti në Parlamentin e RMV-së tekstet e grupit të ri të gjashtë ligjeve në lidhje me menaxhimin e mbeturinave. Rastësisht ose jo, miratimi i këtyre ligjeve nga deputetët është bllokuar për disa muaj, për çka këto ditë reagoi Oda Ekonomike e RMV-së.

Përzgjedhja dhe trajtimi i mbeturinave aktualisht rregullohet nga ligjet e miratuara në 2010 dhe 2011. Nga Oda ekonomike u ankuan se kompanitë prodhuese të cilat lëshojnë mbi 38% të mbetjeve totale të paketimit në tregun maqedonas nuk paguajnë dhe nuk financojnë asnjë sistem për përzgjedhje dhe riciklimi, gjegjësisht shpenzimet e mbeturinave kanë vetëm ndërmarrjet që lëshojnë 60% të mbeturinave dhe paguajnë si duhet për zgjedhjen dhe riciklimin e tyre.

“Mos miratimi i ligjeve të reja dhe vlerësimi i punës së aktorëve kolektivë sipas ligjeve të vjetra mund të nënkuptojë një barrë të konsiderueshme financiare për ne, por edhe për industrinë, mbi të gjitha, për prodhuesit e ushqimit dhe pijeve, të cilat përmes aktorëve kolektivë do të duhet të paguajnë masa të padrejta dhe të pajustifikuara financiare. Në këtë mënyrë, drejtpërdrejti ose tërthorazi, do të ndëshkohen rreth 1,500 kompani që për më shumë se 10 vjet punojnë në përputhje me ligjet për menaxhimin e mbeturinave”, tha kryetari i Shoqatës së rrjedhjeve të veçanta të mbetjeve në Odën Ekonomike, Filip Ivanovski.

Prandaj, ata paralajmërojnë se ligjet ekzistuese të miratuara 10 vjet më parë nuk parashikojnë projeksione për periudhën 2021-2030, që do të thotë se këtë vit nuk ka rregullore e cila i obligon kompanitë, e cila mund të ndikojë në zvogëlimin e përzgjedhjes së mbetjeve dhe aktiviteteve të riciklimit. Ata ankohen për trajtim të pabarabartë të të gjitha ndërmarrjeve dhe masat e mundshme financiare që do të duhet të paguhen nga administruesit kolektivë të mbeturinave. Ricikluesit përsëri ankohen për këtë se mungojnë ndëshkimet e ashpra dhe paralajmërimet e vazhdueshme për të rritur ndërgjegjësimin e ndërmarrjeve dhe qytetarëve që nuk zgjedhin mbeturinat.

Nga kompania AKRON SHPK, e cila merret me trajtimin e mbeturinave të qelqit në vend, për “Meta.mk” thonë se në vend ekzistojnë rreth 30 kompani më të mëdha dhe më të vogla që rregullisht e ndajnë qelqin nga mbeturinat e tjera dhe të njëjtat sasitë përfshihen në procesin e riciklimit të tyre. Sidoqoftë, ka ndërmarrje që importojnë të paktën 1.000 tonë qelq të sheshtë në vit, nga të cilat krijojnë minimumi 100 ton gotë të mbeturinave e të cilat nuk kushtojnë as vëmendjen minimale për të krijuar kushte për përzgjedhje të mbeturinave.

“Është e domosdoshme të zbatohet legjislacioni ekzistues i cili thotë se qelqi mbeturinë nuk guxojnë të hidhet në kontejnerë me mbeturina komunale dhe që natyrisht nuk duhet t’i hidhni në fusha, kanale, lugina … apo ndonjë deponi ilegale. Megjithatë, ka kompani të mëdha që punojnë me qindra, madje mijëra tonelata qelq të sheshtë në vit, të cilat nuk i deponojnë mbeturinat e tyre të qelqit për riciklim”, ankohen nga ricikluesi AKRON SHPK.

Ata i bëjnë thirrje Inspektoratit shtetëror për mjedis jetësor të vizitojë kompanitë e tilla, e për fillim, të paktën t’i paralajmërojë ata që duhet të përzgjedhin mbetjet e krijuara dhe më pas t’i dënojnë ato.

Për problemet e shumta me të cilat përballet i gjithë procesi i përzgjedhjes së mbeturinave në vend, duke iu përgjigjur pyetjeve në tre raste gjatë gjithë muajit të kaluar, “Meta.mk” pyeti Ministrinë e mjedisit jetësor dhe planifikimit hapësinor, por përkundër premtimit që do t’i përgjigjen pyetjeve tona, deri në shkrimin e këtij teksti nuk morëm përgjigjet.

BE është larg nesh në përzgjedhjen dhe trajtimin e mbeturinave

Kur problemet me menaxhimin e mbetjeve vihen nën qilim dhe në të vërtetë sasitë e mbetjeve të gjeneruara në vend rriten vazhdimisht me kalimin e viteve, atëherë standardet Evropiane për zgjedhjen dhe trajtimin e mbetjeve bëhen gjithnjë e më të largëta, në momente krijojnë përshtypjen që Maqedonia e Veriut kurrë nuk do të jetë në gjendje të arrijë këto standarde.

Sipas të dhënave të Eurostat, në vitin 2019, vendet anëtare të BE kanë gjeneruar mesatarisht  502 kilogramë të mbetjeve komunale për banorë në vit. Megjithëse evropianët gjenerojnë më shumë mbeturina sesa qytetarët tanë, shoqëritë evropiane arrijnë të riciklojnë ose kompostojnë deri në 48% të mbetjeve komunale. Më e rëndësishmja, deponitë rajonale janë duke u ndërtuar sipas standardeve gjithnjë e më të rrepta, të cilat nuk lejojnë që deponitë të ndotin mjedisin jetësor.

Në deponitë e vendeve anëtare të BE-së në vitin1995 janë dërguar 121 milion tonelata mbeturina komunale, ndërsa në vitin 2018 ky numër i mbeturinave të depozituara në vende të tilla u ul në 54 milion tonë. Kundrejt kësaj, sasia e mbetjeve organike që kaluan procedurën e kompostimit u rrit nga 14 në 39 milionë tonelata mbetje komunale në vit në 2018. Për një periudhë prej dy dekadash e gjysmë, sasia e mbeturinave të ricikluara në BE është rritur nga 23 në 68 milionë tonelata mbetje komunale në vit. Djegia, djegia e mbeturinave, është rritur nga 30 në 60 milionë tonelata në vit në të gjitha vendet anëtare të BE.

Bazuar në këtë zhvillim pozitiv të menaxhimit të mbetjeve në vendet anëtare të BE-së, i cili zhvillohet nën presionet e vazhdueshme të sektorit joqeveritar, iniciativave civile dhe aktorëve të tjerë socialë, institucionet evropiane gjatë viteve vendosën kritere gjithnjë e më të rrepta, të cilat i vendosin para vetes për t’i arritur, por edhe të vendosin kritere të tilla përpara kandidatëve për anëtarësim në BE, siç është rasti me vendin tonë. Prandaj, çdo vit në të cilin shoqëria e Maqedonisë nuk ndërmerr hapa të mjaftueshëm për të rritur ndjeshëm përqindjen e mbetjeve të përzgjedhura që do t’i nënshtrohen trajtimit të mëtejshëm, nuk do të thotë se  Maqedonia e Veriut po “vendnumëron”, por se me shpejtësi po largohet nga standardet e Bashkimit Evropian.