MES LIRISË DHE DISIPLINËS

Në këtë shkrim do të zbërthejmë dy terma që shpalosin dy lloje të organizimit të shoqërive njerëzore, atë të mbizotërimit të lirisë të synuarën nga çdo njeri, në fakt nga çdo qenie, dhe tjetrën, të mjeteve disiplinuese, që ilustrojnë dy stile jetese, njëri ku individët veprojnë tërësisht në bazë të vullnetit personal, dhe tjetri, ku mbizotëron parulla “disiplino dhe ndëshko”. Shoqëria e lirë, ku sipas Ron Rivers-it (2019), gëzohet liria për me qenë (freedom to be)  dhe nga ana tjetër, shoqëria e goditjes, e forcës, e dhunës, penalizimit, e ndëshkimit si “kulturë negative”, shoëria e historisë brutale të ndëshkimit shtetëror (Berger, 2020).

E para, shoqëria e lirë (free society) – nënkupton një mjedis në të cilin njeriu ndihet i sigurt edhe nëse thotë gjëra jo të popullarizuara, gjëra që bien ndesh me matricën mbizotëruese të mendimit. Sipas Natan Sharanskit, kjo lidhet me lirinë e të shprehurit, me të drejtën e njeriut që të shprehet mendimi pa u frikësuar se njeriu mund të arrestohet, të burgoset ose të lëndohet fizikisht. Në shoqërinë e lirë qeveria përzihet shumë pak në jetën e përditshme të njerëzve, në të mbizotëron qasja laissez faire në çështjet shoqërore dhe politike, qytetarët janë të lirë të jetojnë jetët e tyre, në mënyrën që ata zgjedhin, t’i realizojnë qëllimet e veta, kuptohet pa dëmtuar të drejtat e të tjerëve. Shoqëria e lirë është një shtet dado (nany state). Në të, roli i qeverisë është t’u mbrojë njerëzve të drejtat individuale, siç shprehet Thomas Jefferson-i në Deklaratën e Pavarësisë. Shoqëria e lirë është ajo në të cilën qytetarët e duan vendin e tyre por edhe nuk i besojnë qeverisë (Thomas Bell), në të cilën ëndrrat e qytetarëve nuk përputhen me kutitë e votimit, në të cilën s’ekzistojnë marrëdhënie shoqërore të bazuara në shtrëngim dhe hierarki. Shoqëria e lirë synon shoqërinë vërtet të lirë, ekologjike, me demokraci të drejtpërdrejtë dhe me kulturë çliruese (liberatory culture), ku njerëzit besojnë në moralitet më të lartë sesa shërbimi shtetit. Është shoqëri në të cilën njerëzit besojnë në ligjin e lartë që përputhet me parimet joagresive. Të ruash shoqërinë e lirë, sipas Roy Halliday, do të thotë nevojë publike për të frenuar krimin përmes mjeteve joagresive, siç janë shmangia, bojkoti dhe izolimi shoqëror. Sipas F. A. Hayek-ut, edukimi ekonomik është kusht i shoqërisë së lirë, kurse Branden (1996), autor i veprave The Psychology of Self‐​Esteem (Psikologjia e vetëbesimit) dhe Taking Responsibility (Të marrësh përgjegjësi), thotë se nevojitet edukim filozofik, moral, psikologjik, ngase asnjë shoqëri e lirë nuk mundet të mbijetojë “pa një filozofi dhe kulturë mbështetëse”, pa një animus që synon vetërealizmin. Është kjo një shoqëri ku funksionon një sërë e strukturave të shtytura nga vlerat që respektojnë çdo individ, duke i nxitur ata që t’i eksplorojnë potencialet e tyre të pakufizuara; aty ka liri për krijim, ka barazi, ka mundësi për të shprehur dashuri dhe imagjinatë për botën. (Rivers)

 E dyta, shoqëria karcerale (carceral society) – lat. carcer = burg,  shenjon shoqërinë  e aparateve disiplinuese si burgjet, kampet ushtarake, sanatoriumet, shkollat e kështu me radhë, të cilat i ndrydhin dhe i detyrojnë individët që t’i respektojnë rregullat e parapara me norma shoqërore. Sipas Foucault-it, këto institucione kanë të përbashkët disa pika: shkëputjen e njerëzve prej botës së jashtme, shembjen e dallimeve të zakonshme mes punës, gjumit e kohës së lirë dhe disiplinën e fortë. Ndëshkimi gjithnjë e më tepër po funksionon si teknikë për ndërtim të individëve të dobishëm. Është shoqëri e institucioneve totale, ku kultura e kontrollit është gjithëprezente. Ky lloj i ri dhe më përfshirës i kontrollit, sipas tij, më së miri mishërohet në Panoptikon-in e Jeremy Benthamit, një ide kjo ogurzezë për burgun që lejon “vizibilitet të vazhdueshëm” dhe “siguron funksionim automatik të pushtetit”. Sipas Foucault-it, institucionet e përmendura shfrytëzojnë teknika të ndëshkimit që bazohen jo në ndëshkimin fizik, por në administrim, survejim dhe regjistrim. Foucault ka gjeneruar edhe termin „carceral archipelago“ (arkiepalgu karceral), duke e ndërlidhur atë më Mettray-in frëng dhe me Gulagun sovjetik, i inspiruar nga vepra e Aleksandar Solzhenicit që ka rrëzuar apo shkatërruar një perandori (Scammell, 2018), „aktakuza më të fuqishme ndaj një regjimi politik të kohëve moderne“. (The Economist, 2008) Në epokën kur autoritetet ushtrojnë kontroll përmes modelit të ndarjes dhe damkosjes binare (i çmenudr/i arsyeshëm, i rrezikshëm/i padëmshëm, normal/anormal), njeriu nuk shënon shtim të pushtetit, të dijes dhe statusit, ai vëzhgohet dhe nuk vëzhgon, është objekt i informacionit e jo subjekt i komunikimit, është viktimë e reduksionizmit, e penalitetit të normës. Sipas R. Pakosz-it dhe F. Chaganit, Foucault-i me analizat veta të këtij segmenti shoqëror  minon shumë ikona të modernizmit përparimtar, që janë inherente në ligjëratën e lëmuar të shkencave shoqërore, kritikon ashpër idealet e iluminizmit dhe të racionalizmit shkencor, gërryen themelet e natyrës shtrënguese të shoqërive moderne liberale.

Shkrimi është shkruar enkas për Portalb.mk. Të drejtat e publikimit i kanë vetëm Portalb.mk dhe autori, sipas marrëveshjes mes tyre.