PALIKUQA

Viti 1911. Një njeri i panjohur ecën rrugës kryesore para xhamisë së fshatit me duart lidhur pas shpine. Kryeshtruar është, i pa krehur dhe i parruar. Një strajcë e ka varur në supin e djathtë. Herë shikon majtas e  herë djathtas. Me kujdes. Fshatarët kalojnë, shkojnë pas punëve të tyre, por as ata kërshëria nuk i lë rehat. Kush është ky? Kurrë s’e kemi parë! Ndoshta është i fshatit Lisnajë? Jo lisnajasit i njoh, dajtë i kam atje, thotë njëri nga një grup të rinjsh që rrinë pak më tej para dyqanit. Fshatarët e kanë siklet ta pyesin nga je e ku shkon. Mendojnë se nuk është e hijshme.

Njeriu ndalet dhe i shikon gjurmët në baltë në rrugën e fshatit. Pastaj shtëpitë e vogla, pastaj e ngre kryet kah plepi i gjatë skaj rruge. E sheh një plim sorrash që i kanë mbushur degët. Pastaj e mat me sy plepin nga rrënjët deri në majë. Pastaj vazhdon të ecë ngadalë duke vështruar me kujdes. Dikur del një i ri i papërvojë para tij. Kah të patëm, bre burrë? e pyet i riu. Jam nga Çavkavica, përtej Mollës së Kuqe. Jam për udha, thotë i Panjohuri me shqipen e tij të çalë. Përtej Mollës së Kuqe qenke, a? Po ma larga, thotë i Panjohuri. Me aq mbaron biseda.

Djali s’e di fshatin e të Panjohurit e as Mollën e Kuqe. Përmbi të Panjohurin fluturojnë disa sorra, të cilat e anashkalojnë minaren dhe ndalen në plepin e parë, të cilin e ka mbjellë paria e fshatit me lejen e idadisë në sheshin e vogël para xhamisë, ku mblidhen burrat e pleqnojnë. Pastaj i Panjohuri shikon lart një re e cila e ka formën e një figure të madhe të njeriut. Reja rrëshqet ngadalë nga perëndimi pa u prishur. Atëherë pranë të Panjohurit kalon një grua me të bijën pesë-gjashtë vjeçe. Fëmija si fëmijë, e ngre dorën lartë dhe  me gishtin tregues drejtuar lart kah reja e pyet të ëmën për këtë re me formë të një njeriu vigan: oj nanë, a asht Zoti ky?

I Panjohuri shikon kah gruaja me fëmijën me një buzëqeshje të padiktueshme. Gruaja e shtrëngon për dore të bijën dhe e shpejton hapin. Ngutet. Dikush i përzë sorrat nga plepi me llastik. Ato ia japin kah fusha në lindje. I Panjohuri pastaj largohet nga balta. Shkon te kroi e pi ujë me duart e futura nën curril. Pastaj e kthen kokën, i shikon sorrat. Ato treten. Pastaj e kthen kokën kah perëndimi ku pak më parë ishte figura e madhe prej reje me formë njeriu. Reja tash është shpërndarë dhe copat e saj kanë marrë forma të ndryshme. Njëra duket si mëzat, tjetra si shtëllungë e madhe leshi, e treta si një barkë. Dielli që i është afruar kurrizit të malit u fal ngjyrë të kuqe të gjitha figurave prej reje. Figura e mëzatit bëhet aq e kuqe, sa duket se e ka mbuluar gjaku.

I Panjohuri i shikon si notojnë retë e si treten. Pastaj ai mëzati i përgjakur prej reje i duket si një shenjë e papëlqyeshme. E lidh me veten. Është i pasigurtë se ka ardhur për vëzhgime. Me detyrë. Tretuni ju re, tretu edhe ti mëzat, shkoni, mendon i Panjohuri, por unë s’do të iki nga këtu. S’i iki dot detyrës që ma ka dhënë krali. E s’mund të tretem si ju. Mua edhe nën tokë do të më gjejnë, mendon, po nuk e çova raportin nga ky dhe. Pastaj shkon e ulet në një shkëmb. E heq strajcën dhe e vendos si jastëk e mbështetet kokën mbi të. Ngadalë pastaj nis e i zgjat gishtat e gjatë terri.

Atëherë burrat e fshatit dalin në rrugën kryesore para xhamisë. E kanë zakon të shenjtë që t’i presin kalimtarët të cilët i zë nata e t’u ofrojnë konak, bukë, krypë e zemër. E kanë detyrë hyjnore, sepse brez pas brezi shtëpia e tyre është konsideruar e mikut dhe e Zotit. Kanë dalë shumë veta. Në rrugë s’ka kalimtarë. Vetëm te shkëmbi pranë xhamisë – i Panjohuri. Rri mbështetur për strajcën e vet në të cilën i ka teshat e veta e gjëra të tjera personale për punën e tij. Kur afrohen burrat ai lëviz e ulet. Fillon t’i shpeshtohet ritmi i zemrës e goja t’i thahet. S’janë mbledhur kot këta burra këtu! mendon. Po shpejt e sheh se ata kanë ardhur t’ia shtrijnë dorën e miqësisë. Secili nga fshatarët ka dëshirë ta marrë të Panjohurin në konak të vetin, po ata e respektojnë rendin. I japin përparësi më plakut ta thërrasë.

Plaku i drejtohet të Panjohurit: Mirë se të ka prurë Zoti, o mik! Sonte do të jesh miku im. Do ta kalojmë këtë natë me atë çka na ka dhënë zoti: bukë krypë e zemër. I Panjohuri e shikon plakun, i shikon edhe njerëzit tjerë në gjysmëterr. I dëgjon me kujdes. Ai e ka mësuar shqipen sa ta kuptojë disponimin miqësor të fshatarëve. E ka mësuar gjuhën shqipe  sa për nevojat e detyrës që  ka. I Panjohuri çohet dhe e shoqëron në heshtje  plakun. Burrat tjerë shkojnë nëpër shtëpitë e tyre. Plaku e i Panjohuri futen në shtëpinë e vjetër. U del përpara e zonja e shtëpisë. Oj fisnike, kemi një mik sonte, thotë plaku dhe hyjnë në dhomën e miqve. Shpejt shtrohet sofra e plakut ku përveç bukës, krypës ka edhe shumë të mira të tjera. Mbi të gjitha zemër. Zemër fisnike. Zemër shqiptare.

Pas bukës, vjen kafeja dhe pasojnë të thirrmet te dera e madhe. Vijnë fshatarët t’i bëjnë nder mikut, t’i bëjnë muhabet: O i zoti shpisë, a do miq, bre? O mirë se erdhët, burra! Del e i pret i biri i plakut. Mbushet dhoma e miqve plot me fshatarë, që kanë ardhur për ta nderuar mikun. Sillni edhe nja dy-tri llamba, thotë plaku. Le të ketë dritë këtu! Për të gjithë ka kafe. Për të gjithë ka molla. Pa molla nuk bën sepse ato janë shenja shumë të vjetra të miqësisë. Miku i ri, i Panjohuri, shikon me habi dhomën. Çfarë rendi, çfarë rregulli! Raftet janë mbushur me mollë, të cilat i kanë renditur gratë edhe për bukuri, edhe për t’i dhënë erë të mirë dhomës.

Po edhe për shkak të traditës së vjetër ilire, ku molla është pemë e hyjneshës së bukurisë. Fillon muhabeti. Derdhen shakatë që ta kënaqin mikun me humorin e hollë vendas. Luhen lojëra të ndryshme. Ndër të edhe loja e filxhanave. Pastaj si e do zakoni, shpërndahen fshatarët, se kalon mesnata. I Panjohuri vetëm shikon e habitet me respektin që i bëhet. Por, nuk refuzon. Në ndarje secili e lut mikun që nesërmbëma të jetë miku i tij. Natën tjetër I panjohuri e kalon te tjetri, pastaj te një tjetër, te një tjetër e kështu me radhë një javë të tërë. Gjithkund rregull, pastërti e mirësi. Ditën  e shëtisin dhe ia tregojnë fushat e viset malore. Çdo toponim, hidronim e antroponim. Ai i shënon të gjitha toponimet: Arat e Gjata, Thanat, Ara e Leprit, Ara e Gjergjit, te Kroi Mirashit, Kepat e Kuq, Përroi i Keq, Uji i Thartë, Lismirët, Gurakuqtë, Kelmendët, etj. Ai e shënon çdo cep, çdo kthesë, çdo toponim, çdo gjë. Plaku mendonte. Ç’i duhet këto gjera që po i shkruan.

Prandaj e pyet pa të keq: pse i shkruan këto, or mik? I panjohuri i thotë se ka dëshirë t’u tregojë në shtëpi çdo të mirë që ka parë këtu e kështu të shkruara nuk harrohen gjerat. Po Plakun kjo përgjigje nuk e kënaq. Të nesërmen te sheshi, plaku thotë: M’u duk si sorrë kyfarë miku. E di se për mikun nuk bën të flitet kështu, por ja që mua m’u duk kështu e s’mundem pa e thënë para burrave. Sorrën e Panjohur e zë nata këtu në fshatin tonë. Askush nuk e di prej kah ka ardhur. Askush nuk e di kah ka bredhur e çka ka në mendjen e tij. Ne folëm e folëm. Ai gojën nuk e hapi. Ama syrin gjilpërë e kishte. Vetëm shkruante. Plaku e ndjen se I Panjohuri pas vetes ka lënë një heshtje  të cilës mund t’i dëgjohet zëri më vonë. Plaka e plakut qesh nga frika. Pse po qesh moj? Më trishtove, o njeri. Prej frikës më erdhi ashtu.

Pastaj vjen viti 1912. Bashkë me të edhe hordhitë serbe, komitaxhinj e çetnikë. Djegin çdo fshat që nga Kumanova e deri në Dibër. Kush u del përpara vrasin e presin. A është plak, a është grua, a është fëmijë, nuk pyesin fare. Ja një plumb ja falin, ja me kama e thika i therin. Rrugët e fshatit bëhen krejt baltë nga gjaku që rrjedh si përrua gjithandej. Baltë e përgjakur. Ara e kopshte ujiten me gjakun e fshatarëve të shkretë vetëm pse ishin shqiptarë. Disa thanë se midis komitaxhinjve e çetnikëve serbë e kishin parë edhe mikun e vjeçëm që pat ndenjur një javë në fshat e të cilit i kishin bërë aq nder e aq muhabet. Kishte qenë me epoleta dhe emrin e kishte pasur Voislav.

As bajoneta e tij s’kishte mbetur prapa në garat e therjeve. Tash fshatarët që iknin maleve për ta shpëtuar kokën e pyesnin veten: çudi si nuk e kishin pyetur si quhet sa ishte mik te ata. S’e kishin pyetur se miku nuk merret në pyetje. Shtëpia është e tij dhe e Zotit. Askujt nuk do t’i shkonte ndërmend se ky ishte kallauzi i djegashpive. Pastaj dikush e vërtetoi se ai kishte qenë vetë se quhej Vojislav Palikuqa. Po, tha njëri mbiemrin e paska pasur enkas për të na shkrumuar, he e vraftë buka jonë që e ka hëngër dhe shtoi. Edhe Kanuni nuk duhet të zbatohet gjithmonë si shkruan. Se të del ndonjëherë Palikuqë.

Shkrimi është shkruar enkas për Portalb.mk. Të drejtat e publikimit i kanë vetëm ©Portalb.mk dhe autori, sipas marrëveshjes mes tyre.