NË QYTETIN E VDEKUR

Si u krijua Serbia e madhe e para Luftës së parë botërore, si ndërtohej ajo, cila ishte politika e saj ndaj “Jugut”, pra ndaj Kosovës dhe Maqedonisë, treva këto që ranë në duart e Serbisë pas ngjarjeve të përgjakshme në vitet 1912/13? Disave nga këto pyetje lexuesi do t’ua gjejë përgjigjet edhe drejtpërsëdrejti, por edhe midis rreshtash në fletëzat vijuese nga dëshmitë e njërit nga ideologët dhe krijuesit e projektit të ashtuquajtur Serbia e madhe, Milosav Jeliçit, që i shtron në Librin Kronikë e jugut. Përndryshe M. Jeliçi ka marrë pjesë aktive në pushtimin e këtyre anëve shqiptare si oficer i lartë dhe pastaj edhe në ndërtimin e pushtetit shovinist serb të asaj kohe. Tekstin e përshkojnë fjali të qarta, përshkrime mjaft interesante, me një dozë romantizmi “patriotik”, prapa së cilës fshihet bërthama e politikës serbomadhe ndaj njerëzve të pambrojtur të këtyre anëve, e veçmas ndaj shqiptarëve….    

NË QYTETIN E VDEKUR                                                              

 1. Kur vjen njeriu, pas shumë kohësh, në qytetin e njohur, dallimet i vëren më shpejt. Për fat të keq këtu asgjë s’kishte lëvizur kah e mbara. Muret rreth kurtit ishin rrënuar, shtëpitë ishin shtrembëruar, setrat ishin vjetruar, çallmat ishin zbehur. Pazari kishte mbetur shkretë për shkak të kufirit që është afër, çarshia e qetë, rrallë e thërrasin kandarxhiun të matë. Edhe çajin që e pinë nëpër kafenetë turke është disi i zbardhukët. Shumë më tepër veresia janë shënuar me shkumës në banak, shumë më tepër shpallje për shpërngulje shkruajnë në komunë. (Të gjitha këto tregojnë se çfarë “lirie” kanë sjellë serbët pas pushtimit terrorist të Dibrës në vitet 1912/1913, shën. i përkth.) Të gjithë janë edhe për këtë qeveri edhe për atë qeveri që do të vijë. I shtrëngojnë grushtet dhe e shajnë again ku futen thellë në humnerë e bien ngushtë. Ndoshta kështu zhvillohet industria e lazaronëve dhe mjeranëve të dëgjueshëm nga Korfuzi:

“Mësje! Bon madam!…[1] (E ka fjalën për ushtarët serbë që kolonizonin Dibrën pas tërheqjes së ushtrisë serbe nëpër Shqipëri në vitin 1914, shën. i përkth.). Ka këtu njëfarë gradacioni. Më së pari nis të pikë pullazi, lagen bythët, griset jorgani, bie pushi prej nënkrejce, ndryshket ibriku, bëhet bira-bira jashmaku, thembrat e çorapeve të shkyer nuk thuren e nuk zihen dot me kërrabëza, po arnohen, këputet rripi i nallaneve. E pastaj duart lahen rrallë me sapun, rrallë bëhet ndonjë gjellë, në treg më shumë blihen presh e speca. Këpucët nuk pastrohen: “Hajde, lermë rehat, pashë Zotin!” Njeri kthen për  një gjysmëlitërshe dhe pranon lehtë ta qerasin. Dëgjohet me kujdes se çka thotë fqinji Zejnel Beu ose Mitre dyqanxhiu. Fëmijëve s’u bërtet më kush pse kanë shkelur me këpucë në llofka ose pse janë ulur në baltë para derës. Njeriut nis t’i vijë mirë kur e sheh se e heqin kësulën kur kalon naçellniku ose kur çohet në kombë brrof e t’ia lëshojë karrigen (Të shkretët shqiptarë të Dibrës së okupuar, kanë qenë të detyruar t’i heqin kësulat kur kalon naçallniku serb, përndryshe pasojat do të kenë qenë të rënda. Shën. i përkth.). Banori i këtushëm rruhet vetëm të shtunën pa e paguar berberin, pi duhan “kaçak”, e çon në furrë eksluzivisht vetëm bukën e kollomojtë (se vetëm pak miell misri kanë mundur të sigurojnë. Shën. i përkth.). Lidhet miqësi me argjendarin, kurse me kmetin në bisedë përkujtohen “baballarët tonë që kanë jetuar mirë. Hej, çfarë njerëzish kanë qenë ata. Askund s’shkonte njëri pa tjetrin…”. Njerëzit ndihmonin kur duhej të shkarkohej ndonjë sënduk para dyqanit dhe shkonin me vrap  ta therin ndonjë qengj për mikun. Pastaj, prej atje silleshin zorrët dhe kështu shtëpia e fitonte një gjellë. Dhe, kur njeriu troket një ditë në derë të komunës ta kërkojë një vend panduri, ai më është plotësisht “shtetformues”(Autori këtu e ka fjalën për vitet e para të pushtimit serb. “Shtetformues” janë të gjithë ata që deklarohen serbë. Shën. i përkth.).
            Pra unë jam larg nga vendi “i lulediejve të poshtër” (luledielli: njeri që i bën lajka pushtetit, shën. i përkth.), po megjithatë në qytetin shtetformues.

2. Në mëngjes qyteti ynë ka dritë sa të duash, tinguj gazmorë dhe ngjyra të admirueshme. Shiu i mëngjesit i stërpik pullazet nga majat e maleve, e praron çatinë e blozuar dhe blerimin rreth shtëpisë. Ndonjëherë dielli duket si zjarr barinjsh në maje të malit. Ashtu ka dalë i ndritshëm dhe ashtu duket se ka rënë në vijën e lartë e cila e ndan qiellin prej tokës. Nuk na vizitojnë piktorët, e dëm është kjo punë, për shkak se secili syresh do të kishte gjetur këtu arsyetim për drejtimin e vet të punës. Natyra jonë nuk është e ligë që me qetësinë e saj të refuzojë dhe t’i presë prizmat nëpër të cilat artistët do ta veneronin. Ajo e larë në rreze të diellit dhe e lyer me ngjyra nga më të ndryshmet, vet ofrohet nga cilat kënde që të keni dëshirë, me cilën do fytyrë që ta kërkoni.

            Me të vërtetë është dëm që nuk ka brusha ta shënojnë shkëlqimin e shikimit të saj dhe palët e teshave të saj. Po edhe sikur ta kishim këtë, megjithatë nuk do të kishim mundur ta paraqesim atë disponim solemn mëngjesor të shpirtit nën tingujt e kambanave nga kambanarja e kishës. Nuk do të dilte nga kjo pikturë ajo çiltëria të cilën e ndjejmë të gjithë kur nga tempulli i Perëndisë derdhet përshëndetja mëngjesore shpirtërore.

            Po shihe paradoksin. Këtë kambanë ia kanë dhuruar kishës njëfarë ish ministri dhe  njëfarë industrialisti për të cilët aq shumë është shkruar nëpër faqet e shtypit dhe për të cilët aq shumë është folur në parlament për shkak të heqjes së sekuestrave dhe të procedurave të tjera të papëlqyeshme. Tash këta të opozitës këtë kambanë e kanë quajtur “pendestare”, analog me tempullin – të cilin Vujica e ka ngritur në Radovan. Dhe më thonë:

            – Dëgjoni, dëgjoni si kumbon…
            – Po dëgjoj, e çka doni të thoni?
            – A s’e dëgjoni si bie: “ko… rrup.. sion…, ko… rrup… sion.”( ko… rrup.. sion…, ko… rrup… sion-i nuk u hoq prej këtyre anëve deri në këto ditë, shën. i përkth.)
            – Hajt mos më shurdhoni, ju lutem shumë!…
            Me të vërtetë ndonjëherë pikërisht kështu dëgjohet.

 3. Mbrëmë edhe unë e pranova një kumtar diplomatik. Dhoma ime, natyrisht, me asgjë nuk i ngjante Trijanonit, e pastaj në shtëpinë e pop Spasos  nuk kishte potina të mëndafshta. Në katin e poshtëm të shtëpisë të vetmet gjëra që vëreheshin ishin nallanet e Paunës. Kurse ajo para katër vjetësh shkonte në shkollë fillore, kurse sot është fejuar me Haritonin, një djalë simpatik nga Çarshia. Por, pritni ta shihni si duken këto pranime.

            Më së pari më gjet njëfarë miku në qytet:
            – A ma jep besën për një punë?
            – Ta jap.
            – Ka ardhur filan njeriu prej andej.
            – I qytetit tonë është?
            – Po i qytetit tonë, po ka qenë andej.
            – E?
            – E ka një muhabet me ty. Ama mos ta shohë askush…
            – Mirë. Le të vijë në mbrëmje.
            Ai u mendua pakëz.
            – Një orë pas akshami?
            – Mirë.
            Dhe në kohën e caktuar u ngjit qetas shkallëve ai ndërmjetësuesi e edhe më qetas trokiti në derë.
            – Hyni brenda! Po ku është Rexhepi?
            – Jashtë është. Ka frikë mos ta shohë ky popi… Kurse Mëmën e tij… ti e di më…
            – Mirë, mirë. Unë do të zbres poshtë e do t’iu them mos të dalin, kurse ju përvidhuni lart. Dhe kështu u bë. E zonja e shtëpisë e lëvizi kokën në shenjë mosinteresimi:
            – Ani, de…!
            Rexhepi i kishte lënë këpucët para dere dhe i kishte lëvarur këmbët në minder. Në dhomë bubullonte stufa. Drita kthehej nga pasqyra e madhe. Qetësi.
            – Tungjatjeta!
            – Tungjatjeta.
            – Si je?
            – Mirë (1) .
            Pastaj prapë qetësi. Heshtim e pimë duhan.
            – Paske të më tregosh diçka?
            Ai u kthye e shikoi dhomën rreth e më rreth. Shikoi dhe në dysheme.
            – A mos dëgjohet poshtë?
            – Jo.
            Rexhepi i nxori dy-tri shtëllunga tymi, prapë heshti. Pastaj e hodhi shikimin kah dritaret. Unë u ngrita dhe i lëshova edhe më mirë perdet. Eh, atëherë ai ia nisi qetas:
            – U takova me atë njeriun…
            – Po mirë…
            Prapë u bë një pushim i gjatë.
            – Po çka të tha?
            – Ai është mik i mikut tënd.
            – I të madhit.
            – Po.
            Heshtëm përsëri si pas ndonjë zbulimi të madh.
            – A të tha edhe diçka?
            – Jo, asgjë.
            – Po s’është e mundur mos të të ketë thënë edhe diçka?
            – Jo.
            – Letër s’ka?
            – Jo, s’ka.
            – Po medoemos diçka të ka thënë…
            – Jo vallahi!

            E ndezëm edhe nga një cigare dhe i pimë në heshtje. Dhe, ai përsëri më luti të kujdesem mos ta shohë dikush kur të dalë. Unë zbrita në dhomën e zonjës së shtëpisë:

            – Ju lutem mos dilni. Ai do të shkojë e nuk ka dëshirë ta shihni ju.
            – Mos e paftë Zoti atë! psherëtiu popovica.

(Ky reportazh vazhdon javën tjetër)

_______________________________________________________________________________
[1] Frëngjisht: Monsieur! Bonne madame (Zotëri! Zonjë!)
1 Katër rreshtat e fundit janë shkruar në gjuhën shqipe, me shkronja cirilike.

LEXO PJESËN PARAPRAKE: NETVE TË FTOHTA

Autor i librit: M. Jeliç
Përktheu, komentoi dhe përgatiti për botim: Xhabir Ahmeti.

Shkrimi është shkruar enkas për Portalb.mk. Të drejtat e publikimit i kanë vetëm ©Portalb.mk dhe autori, sipas marrëveshjes mes tyre.