CEN DARA 

Ndodhi kjo në vitet 193…

Asnjëherë nuk kam besuar se im atë mund të ligështohet aq shumë sa të mos dijë për veten e të bjerë në një botë të turbullt halucinacionesh. Të tillë e pata rastin ta shoh kur në varrezat e fshatit e varrosën Cen Darën, atë njeri historia e të cilit është e dhembshme dhe e çuditshme. Nuk e di pse, por ndjehesha shumë keq kur e shihja tim atë duke dënesur dhe të hutuar krejtësisht, të rënë përmbys mbi dheun e freskët, mbi atë dhe që, pak më parë, u derdh prej lopatave të fshatarëve mbi trupin e Cen Darës. Hijerëndë dhe krenar, si isha mësuar ta njoh babanë tim, atë ditë nuk ishte – ndryshoi krejtësisht dhe mori një hije të një gruaje të shkallmuar që përveç dhembjes së vet nuk e merr në dorë asnjë dert tjetër të botës. Për këtë arsye, derisa e shikoja atje midis turmës që ishte tubuar rreth varrit të ri, më zunë do ethe, ethe turpi, dhe thashë se më lëshoi toka. Po të mos kishte rënë përmbys im atë mbi varr ceremonia e varrimit do të kishte mbaruar shumë herët. Mirëpo, kur e panë në atë hall, shumë njerëz vazhduan të rrinë aty, sigurisht, duke iu habitur më shumë dhembjes së babait tim, se sa që ndjenin ndonjë dhembje shpirtërore për Cen Darën e ndjerë. Disa prej atyre që më parë e bënë, me pjesëmarrjen e vet, funeralin e gjatë e që u ra të mbeten diku prapa turmës së njerëzve që kishin rrethuar varrin e ri, pa i vënë re njeri, u larguan. Tash aty mbetën disa fshatarë të cilët, me siguri, do të ishin larguar, por nga kërshëria duruan të presin të mbarojë im atë së vajtuari. Më vonë dikujt iu kujtua se im atë do të rrinte aty edhe kush e di sa kohë po të mos ndërmerrnin diçka. Kjo më ra ndërmend edhe mua, por unë nuk isha nga ata të cilët mund t’i afroheshin dhe ta këshillonin për diçka. E morën, më në fund, për krahësh, duke e mbajtur që të mos rrëzohet, dhe kur e ngritën në këmbë e u drejtuan kah fshati, unë ia pashë fytyrën dhe sytë. Nuk e di pse, por turpi më iku sa çel e mbyll sytë. Megjithatë unë nuk u çlirova prej mundimit: vendin e turpit e zuri një farë frike të cilës as vetë nuk ia dija shkakun. Ndoshta më frikoi fytyra e ngërdheshur, e trishtuar dhe disi e huaj e tim ati, vija e lotëve që i rridhte faqeve, qepallat e lëvarura, mospërpjekjet që të lirohet nga duart e fshatarëve që e mbanin për krahësh dhe pajtimi i tij aq i lehtë që të varet nga mëshira e duarve të huaja pa kundërshtuar energjikisht, siç e kishte shprehi, humbja e atypëratyshme e gjithë asaj fuqie burrërore që ai e kishte… Kurrë s’e kisha parë në këtë hall. Më kujtohet fytyra e tij, e mbaj fare mirë në mend kur e varrosën gjyshin. Rrinte atëherë mbështetur për blirin e madh të varrezave, por dhembjen e mbante të ndryrë në zemër. Edhe kur e varrosëm nënën, motrën Dije që e mori lija, ungjit e njerëzit e tjerë të fshatit, im atë nuk u ligështua aq shumë sa për Cen Darën, për të cilin, t’jua them të vërtetën, nuk dija tjetër përveç se pata dëgjuar se jeta e tij ishte një histori sa e çuditshme aq edhe e dhembshme. Thoshin se Cen Dara ka hequr të zitë e ullirit në jetë dhe se gjatë saj është ndeshur me të pamira sa nuk di goja t’i rrëfejë. Po të tilla a nuk ka sa të duash në fshatin tonë? Pse a thua të dallohet si e çuditshme dhe si e dhembshme jeta e Cen Darës? Dhe ç’kishte të bëjë ajo me atin tim? Nuk e di. Ndoshta pse nuk kishte familje, pse nuk kishte pasuri, shtëpi, farë e fis. E këto i dija. E dija edhe atë se jetonte lart në bjeshkë, verë e dimër, dhe rrallë zdirgjej në fshat ku e prisnin shumë mirë, kudo që të shkonte. Te ne vinte rrallë dhe, me sa e di, im atë nuk u takua me të disa vite me radhë. Kur u sëmur, disa muaj para se të vdesë, Cen Dara erdhi te ne dhe u shtri në një shtrat të drunjtë, në izbe. Lutjen e atit tim të flejë në dhomën tonë të madhe, në dhomën më të mirë që kishim, ai e refuzoi me një butësi të paparë. Vdiq pastaj në vetmi, ashtu qetë si kishte jetuar dhe vdekja i ngjante jetës së tij. Ndodhi kjo një mëngjesi vere, herët, kur im atë po bëhej gati të shkonte në fushë. Kishte vdekur natën dhe sigurisht do të jetë përpëlitur prej dhembjeve, por gjatë natës s’u dëgjua të thirrte e as të jepte ndonjë shenjë me rrapëllimë sendesh e enësh të vjetra. Kështu vdiq Cen Dara dhe lajmi mbi vdekjen e tij mori dhenë më shpejt se ç’ndodh në këso rastesh. Dhe, u mblodhën të gjithë burrat më në zë të fshatit, kurse im atë e im ungj e nxorrën, mbështjellë me batanije, kufomën e tij dhe e shtrinë në dhomën tonë të madhe. Me të u fut në dhomë edhe heshtja: asnjë burrë s’e çeli gojën. Të gjithë e mbanin kokën lëvarur.

Menjëherë pasdreke e varrosën.

Dhe, kështu, së paku për mua, u mbulua me dhe një histori e dhembshme dhe e çuditshme. E, duke e ditur se im atë s’flet asnjëherë as për të mirë as për të keq për të vdekurit e mora me mend se çdo gjëje lidhur me Cen Darën i erdhi fundi. Përpiqesha të përfytyroja çdo gjë, çdo imtësi, që dija për Cen Darën, më shumë për t’ia gjetur fijen dhembjes së atit tim sesa që më interesonte historia e jetës së Cen Darës. Dhe, prapë, kurrgjë, nuk di; pak përfytyrime kam, pak fjalë më kanë rënë të dëgjoj për të. Më kujtohet kur vinte, më shpesh, verës për të ndihmuar fshatarët në punët e fushës, pa kërkuar t’i shpërblehet mundi. Vinte edhe ditëve të ftohta të dimrit, por sa arrinte në fshat strukej në ndonjë odë dhe vetëm për ndonjë dert të madh dilte prej saj. Kështu një dimri të fortë qe mysafir te ne. I madh e i vogël ndjeheshin shumë të kënaqur që Cen Dara na respektoi me ardhjen dhe qëndrimin e tij. Po edhe fshatarët ishin të kënaqur që e kishin këtë plak afër. Ata vinin pothuaj se çdo natë dhe rrinin deri vonë duke biseduar me të. Në të mbaruar të atij dimri, sa kish dhënë shenjat e para pranvera e atij moti, në fshat hanim hithra të ziera, tërfojë të njomë, krunde… gjithçka që mund ta shuante urinë e madhe. Atëherë Cen Dara thoshte:

• Qe, edhe pak e do të dalë elbi i ri.
• Ne mund të durojmë, – thoshte im atë, – por çka të bëjmë me fëmijët?

Në fshat përditë po vdesin foshnjat.

• Do të kalojë edhe kjo, – thoshte Cen Dara. – Pas çdo lufte duhet pritur mote të tilla.

Kaluan kohë të vështira, lum miku, e nuk bën të ligështohesh edhe ti si im vëlla . Shiko, ai shkoi në dhe të huaj, e di. Nuk e la kaq lehtë këtë tokë, por… a bëri mirë? Pyetëm ti mua si e kalon jetën ai atje në shkretëtirat e Anadollit

• A ke lajm prej tyre, Cen o vëlla?
• Hë?
• Mos pyet hallin!

Cen Darës i kishin shkuar të gjithë të farefisit në kurbet, për ta lënë për jetë e mot vendlindjen. Ceni mbeti vetëm në fshat me një vijë arë, më mirë t’i thuhet djerrinë, e me gruan e një fëmijë përmallë. Arën e shiti për ta mjekuar të shoqen atyre ditëve të vështira të pasluftës, por mjekët nuk i gjetën bar gruas. Për dy javë ndërroi jetë. Pas saj u lig edhe fëmija, që po ashtu, vdiq. Vëllezërit i shkruan Cen Darës prej kurbeti, posa morën vesh për fatkeqësinë e tij, dhe e ftuan të shkojë te ata, por Ceni nuk dëgjoi. Iku në bjeshkët e largëta, me dhentë e huaja, që sukave grykave ta fshihte hijen e vet trishtuese duke mallkuar qiellin pse i bëhej aq i rëndë tokës së tij të dashur.

Këto ishin ato pak kujtime për Cen Darën e tjetër nuk dija. Vendosa që, sa të më jepet rasti i parë, të bisedoj me atin tim për këtë burrë që e deshi i tërë fshati dhe që i shkaktoi gjithë atë dhembje atit tim. Kur ia thashë vëllait tim qëllimin, ai më shikoi me habi dhe më tha:

• Mos gabo t’ia përmendësh babait Cenin!
• Pse? – e pyeta.
• Nuk e di. Por e di se për Cenin të gjithë flasin pak e më shumë kanë

dëshirë të heshtin. Sidomos babai. Thonë se të gjithë i kanë borxh atij. Ai ishte i të gjithëve në fshat. Të gjithë i ndihmoi, të gjithëve u dha këshilla të urta, por kurrë nuk kërkoi shpërblim për punën e tij. Njëherë, e di, bukur do vjet pasi i vdiq e shoqja dhe fëmija, në fshat e lutën ta martojnë sërish, por ai vetëm uli kryet disi çuditshëm. Pas pak kohe, pastaj, u largua në bjeshkë e nuk u kthye më prej atje vite me radhë, as dimër as verë.

• Njeri i çuditshëm! – thashë.
• Jo, – tha im vëlla – qe njeri që diti ç’është dashuria. Jetoi për

dashurinë, për të mirën, dhe kurrë nuk ia ktheu shpinën, nuk e tradhtoi dashurinë e tij. E ishte i dashuruar në këtë tokë, në majat e saj të larta, në livadhet e saj të buta, në arat e saj të plleshme. I deshi, sidomos, njerëzit e kësaj toke. E deshi të shoqen sa qe gjallë, e deshi edhe pas vdekjes dhe jetoi me kujtimet për të duke mos i shkuar mendja asnjëherë ta zëvendësojë me tjetër. Ishte njeri që vinte prej kohëve të lashta me urtinë e ruajtur gojë më gojë.

Vdekja e Cen Darës më mbeti në kujtesë. Atë ngjarje s’do ta harroj kurrë. Sa herë që shkoj në fshatin tim, kaloj nëpër varrezat e rregulluara mirë, afrohem te blinjtë dhe shikoj atë dhe që ka mbuluar trupin e tij. Verës, në barin e gjelbër të varrit, përherë gjendet ndonjë pemë të cilën, për çudi, nuk gjendet asnjë shpirt i zbrazur a fëmijë i lazdruar ta marrë prej aty.

Dimrit, nuk e di si, kush dhe prej nga sjell lule të freskëta e i vë mbi varrin e tij.