GJURMË TË NDRITSHME

Sa herë që kaloj nëpër vargun e fshatrave të Tetovës, të vendosura rrëzë Malit Sharr, më duket se jam në dhe të huaj. Nuk e gjej dot asnjë shenjë të fëmijërisë sime, asnjë shtëpi, asnjë mashën, nuk është më, as balta e dikurshme, era e kashtës, nuk e dëgjon atje as këngën e bariut e të bujkut. Në qiell nuk sillen shqiponjat, petritët… Asnjë hut nuk e sheh në degë të mollëve. Kanë nisur të ikin edhe harabelat, duke i lënë njerëzit të vendosin: a të shkojnë pas tyre apo të luftojnë me sëmundjet…. Se tash është tretur ai ajri i freskët që vinte nga bjeshkët. Në  vend të oksigjenit me erë të luleve të malit e të grykës së lumit malor, vijnë monoksidi e dyoksidi i karbonit nga Jugohromi, nga veturat e vjetra.

Nostalgji? Ndoshta, por jo krejtësisht. Ka edhe dhembje për shkak se kazma e buldozeri kanë rrënuar çdo gjë nga tradita arkitekturale. Shtëpitë e reja reflektojnë njëfarë dhune që është ushtruar mbi traditën e paluar me shekuj, ndërsa vlerat shpirtërore që u kanë bërë ballë shekujve,  jeta e tashme përnjëherë i hedh pa mëshirë në greminat e harresës. Kjo atmosferë ta jep një siklet. Prandaj të vjen të kthehesh në ditët e fëmijërisë, ku shtëpizat ishin modeste, po rrezatonin një ngrohtësi ku kishte hapësira të pafundme për fëmijët, fusha të shpërlara nga drita dhe hije të blerta në sipërfaqet e ujërave të kulluara, ku në çdo qosh qëndronte varur ndonjë notë e këngës popullore, ndonjë ngjyrë e përrallave, ndonjë copë ëndrre kur dilej nga ndonjë shtrëngatë, era e bukës së pjekur në çerep. Ecën nëpër atë kohë, në kujtime, po shpejt kthehesh, sepse pas teje fishkëllen një nga veturat e shumta të vjetra që janë renditur rreth mureve të tashme të larta, që bëjnë havale. Shoferi ngutet. Ti e kthen kryet dhe e lexon nga buzët e tij një sharje të rëndë, nga ato që “janë importuar” nga Serbia: “Marsh në…”. Të rrënohet ëndrra. Mes teje dhe fëmijërisë del muri i lartë i ditëve të sotme që i rrethon kopshtet pa zogj, pa shpezë, pa vjeta, por edhe pa gumëzhimën e fëmijëve që dikur dëshmonin gjallërinë e fshatit dhe muzikën e gjuhës shqipe. Me gjithë përvojën jo të paktë, e kam të vështirë ta kuptoj atë që po ndodh sot nëpër fshatrat tona që dikur ishin çerdhe të traditës së lashtë, nuk e rrok dot fijen e saj. Pikëllim? Ndoshta, por edhe më shumë se kaq.

Rruga është e shkretë. Pa njerëz. Se atë që e dua unë, atë qarkullim të dikurshëm të fshatit që merrej me bujqësi, as që bëhet fjalë. S’ka sot një njeri të vijë rrugëve të fshatit me qerre me qe, ta pyes për pjesët e qerres, ta pyes si quhen ato. Hajt, them,  ta pyes një plak që me terllëk të verdhë arab shkon ngadalë drejt xhamisë, në këmbë. Ndoshta i kujtohen ato fjalë të bukura me të cilën emërtoheshin pjesët e qerres. E pyes: çfarë është përparca e qerres? Nuk e di. Nuk e di as përmramcën, as tërthorzat nuk i di. As anëzat ose krafcat. Asgjë. Ai largohet dhe ulet në një bankë të gjelbër para xhamisë, pranë shokëve që dalin pak para dreke të këmbejnë ndonjë fjalë, para namazit. Pastaj kalojnë disa gra me havale. Ato, mendoj unë, do ta dinë ndonjë fjalë, veçmas ato që lidhen me amvisërinë. Po s’mund t’i pyesësh. Janë me havale. “E ftoj” kujtesën të më ndihmojë. Ç’kam mbajtur në mend vetë? Veki. Nërkamcat. Shpata. Tajmni. Indi. Ceza. Tirja. Pjihura. Me endë, me vejtë… Dhe, aq. Eci ngadalë dhe para kafenesë së fshatit rrinë disa të rinj. Hajt t’i pyes për këto fjalë. Ata i rrudhin krahët e qeshin. “Nuk i dimë”… është përgjigjja e tyre. Kujtesa këtu ka hequr dorë në betejën e saj të përhershme me harresën. Është dorëzuar. Eci më tutje. Përsëri vendosmëria më pëshpërit: hajde ka fusha të tjera ku mund të gjenden shtresa ku është ruajtur diçka. Pyet dikë tjetër. Dhe, njeriu i parë që vjen, e ndal. E pyes për veglat e thjeshta që përdoreshin dikur nëpër shtëpi. Ai thotë: “Shati, drapni, kiza, kmesa…”. Heshtje. Po mjaft, them kur jam para këtyre shtëpive që i gjen nëpër qytetet e Evropës perëndimore, të cila duken sikur “i bien me bërryl” natyrës dhe trashëgimisë shqiptare. Megjithatë ishte një ndihmë për kujtesën time kjo që ma tha kalimtari i fundit. Pas kësaj, menjëherë më kujtohen fjalët (emra): lasë, mrenc… Pastaj një shprehje: i dalëm krajçit. Po kjo? Kjo e ka kuptimin, i dalë feje. Kah na doli kjo tash? A mos është një jehonë e zbehtë që dëshmon për të kaluarën tonë? E pyes pastaj këtë njeriun që m’i përmendi shatin, drapnin, kizën, kmesën: pse çdo katund e ka një vend (toponim) Te Kisha? Edhe ai i rrudh krahët. Ndoshta e di ai se edhe ky toponim është një jehonë që përpiqet të dëshmojë identitetin e dikurshëm fetar të fshatrave tona, por nuk preferon të flasë. E kthej rrjedhën e pyetjeve: çfarë është sosapunë? Ai më tregon. Po prajshapunë, po derdhaplang, po prajshaqejf, po gjegashpajë, voksh, gjegsh, pjassh, përçirrsh dhe shumë pejorativa (ose pezhorativa) të tjerë… Ai më thotë me një buzëqeshje pak si të tharët:”Lej be vlla, kto kot e kot fjalë. S’janë xha kto”. Si duket atij i duken më me peshë fjalët turke, arabe, angleze, gjermane dhe, pse jo edhe serbe e maqedonase. Fjala shqipe është e shtypur, them me vete dhe përshëndetem me njeriun. Ditën e mirë i them. “Hajt për t’majr”, ma kthen. Përsëri pikëllimi më pushton.  Pastaj më imponohet nevoja ta racionalizoj këtë pikëllim.

Mbështetja institucionale e vjeljes së materialit leksikor dhe folklorik. Kujdesi kolektiv për arkitekturën popullore. Kjo është çështja.

Përsëri mallëngjimi. Nostalgjia m’i nxit emocionet. Kthehem në shtëpi dhe shpupuris nëpër shënime të vjetra nga terreni. Të gjej diçka që e kam fshehur nga harresa. E gjej një këngë kërçovare:

TRANAFILI KUÇ,

TRANAFILI BARDH

Tranafili kuç, tranafili bardh

a ma men, or gjalo, kour dueshim bashk

nana çi na dinte, në megdon s’na çitte,

krojnat çi na panë, shterën e u thanë

fousha çi na shejfte, shpërthej e buloj,

mali çi na shejfte, me dushk na mbuloj

lulet çi na rujshin, çelshin e u shtofshin!

pjakat çi dëftojshin, hajde u çorrofshin!

Margaritar. Kërkoj edhe më tej. Dalin para meje fjalë që s’i ka fjalori. Këngë që nuk janë botuar. Secila më e bukur se tjetra. Disa fotografi të shtëpive. Të qerreve. Të vekut. Të enëve. Bukuri që ka mbetur në greminën e së kaluarës sonë të pambrojtur. Janë gjurmë të ndritshme ku fshihen bukuritë që i ka krijuar ky popull yni i munduar.

Shkrimi është shkruar enkas për Portalb.mk. Të drejtat e publikimit i kanë vetëm ©Portalb.mk dhe autori, sipas marrëveshjes mes tyre.

Lajme të ngjashme

Back to top button