KARKALECI (vëll. II – Gota? Cila gotë)

Në pjesën e parë të kësaj kolumne, atë të javës së kaluar, shpreha mendimin, në fakt bindjen time të thellë që brezi im është brez baksuz, sepse i ka ngjarë të jetojë në një shtrirje të pavolitshme politiko ekonomike, në kontura të cilat nuk i ka zgjedhur vetë dhe shpeshherë i janë imponuar sa nga rrethanat sa nga vullneti i një klase të vecuar dhe të privilegjuar.

Një rrethanë, apo më mirë një realitet me të cilin brezi im po ballafaqohet është kriza më e rëndë ekonomike dhe financiare e njohur ndonjëherë në histori. Kriza e sotme është shumë më e rëndë sesa Depresioni i Madh i viteve 1929-1933, rrjedhojë politike e së cilës ishte Lufta e Dytë Botërore, e pambarimisht më e thellë sesa krizat ciklike ekonomike të viteve 1960 dhe 1980. Ajo nuk mund të zgjidhet as me fillimin e një Luftë të re Botërore, duke i bërë një tabula rasa gjithckaje dhe duke nisur nga fillimi.

Nëse në princip cikli ekonomik i secilës ekonomie ka formën e një EKG-je të zemrës, me amplituda sa pozitive sa negative, duke u rritur në kohë të caktuara deri afër maksimumit të potencialit të vet në një kohë të caktuar, pas të cilit në mënyrë të paevitueshme vjen një rënie deri në krijimin e një potenciali të ri – qoftë në formën e një infrastrukture të re ligjore, krijimit të kapaciteteve të reja makroekonomike prodhuese apo zhvendosjes së ekonomisë nga një drejtim në një tjetër, që çojnë në rritje të re. Kjo krizë ështe ndryshe, shkaqet e saj janë krejtësisht tjera nga të zakonshmet.Në fakt, kjo krizë nuk është krizë ciklike ekonomike, por më tepër një fenomen ekonomik. Po mundohem të sqarohem.

Kuptimi i krizës globale ekonomike fshihet në vetë këtë togfjalësh. Ajo është globale. Pra gjithëpërfshirëse, në mbarë botën. Nëse alarmi i një krize financiare u dha në SHBA në gjysmën e dytë të vitit 2007, me falimentimin e Fannie dhe Freddie Mae, ajo shumë shpejt u përhap sa në Islandë e BE, aq edhe në Kinë, Brazil dhe Republikën Jugoafrikane. Nuk kishte si të jetë ndryshe, në një botë ku globalizimi dhe epoka e informacionit dhe internetit ka bërë që gjithcka të jetë më e afërt dhe më e kapshme. Edhe praktikat e coroditura me instrumenta akoma më të coroditur financiarë të tregjeve të lira botërore, u globalizuan në masë të madhe sepse informacioni për to ishte në dispozicion për të gjithë.

Megjithatë në thelb kriza e sotme është krizë strukturale dhe institucionale. Struktura dhe infrastruktura mbi të cilën është ndërtuar kapitalizmi i sotëm është e kalbur dhe ka nevojë urgjente për mendime të reja. Kapitalizmi i para 2008 ishte i ndërtuar mbi idetë ultraliberale të Reganit për tregjet e lira, presidentit të SHBA-ve në vitet ’80 në kohën e të cilit u shkatërrua Bashkimi Sovjetik dhe ra Muri i Berlinit – përfundoi Lufta e Ftohtë me fitoren bindëse të demokracisë dhe kapitalizmit amerikan. Liberalizimi i tepruar i tregjeve dhe praktikave ekonomike ishte i stilit anything goes, as long as there’s profit. Me pak fjalë, legjislatura u vu në shërbim të kërkesave të tregut për të krijuar sa më shumë profit, duke mos marrë parasysh fare rrezikun që praktika dhe instrumenta të caktuara ekonomikë sillnin me vete. Aq shumë u liberalizua tregu financiar, sa në SHBA kompani si Fannie dhe Freddie Mae ju shisnin njerëzve me të hyra të ulta deri 25.000 USD kredite banesore deri  500.000 USD duke hipotekuar prona me vlerë të fryrë. Pastaj i shitnin këto kredite të rrezikshme kompanive siguruese si AIG të cilat nga ana tjetër hipotekonin të njejtat në fonde investimesh dhe hedge fonde, duke i transfomuar siguracionet e krediteve të pavlerë të Fannie Mae (jo vetëm të saj) në formë bonosh AAA (më të mirat në treg). Në momentin kur këto kredi u kthyen në kredi të këqija, atëherë problemi ishte shumë i madh: fillimisht falimentoi Fannie Mae sepse asetet e saj ishin të pavlefshme. Kur investitorët e kuptuan që vlera e investimit të tyre ishte gati zero, dështuan edhe hedge fundet që investonin në bazë të sistemeve të krijuara mbi formula të stërmëdha matematikore (që gjithashtu anashkalonin rrezikun) të financuara me asetet e AIG, që kishte mbledhur këto asete nga Fannie Mae. Rrjedhimisht edhe AIG falimentoi. Faktura e këtij transakcioni për SHBA-të ishte mbi 700 miljardë USD në shpëtimin vetëm të AIG.

Por fatura e vërtetë ishte shumë më e madhe. Sepse falë globalizimit dhe revolucionit informativ e gjithë bota kishte dëgjuar për praktikat superprofitabile të kompanive amerikane. Kuptohet që të gjithë donin një pjesë të tortes për vete, donin të pasuroheshin për një natë. Prandaj kursimet e vendeve evropjane – Islanda ishte e para që vrapoi të investojë gjithë çka kishte në këto derivate (edhe shteti i parë që bankrotoi), bashkë me ato të gjithë botës, u transferuan në këto hedge fonde me premtimin e fitimeve të mëdha e të shpejta, krejt pa rrezik. Kuptohet, një gjë e tillë është e pamundur. Fitime të tilla të shpejta dhe të mëdha mund të arrihen vetëm në bixhoz; por dihet rreziku që është i përfshirë në këtë lojë, që nuk quhet kot lojë fati (rreziku). Në momentin kur u zhvlerësuan pa masë asetet evropjane të investuara në tregjet derivative amerikane, BE u shkund nga ethet e dështimit të EURO-s. Nëse Bankës Europjane do t’i duhej të rifinanconte dështimet e bankave dhe kompanive siguruese evropjane në mënyrën në të cilën e bënë SHBA-të – shpejtë dhe me mjete buxheti, atëherë do të duhej të shtypte aq shumë monedha EURO sa vlera e saj do të barazohej gati me zero. Për këtë arsye, politika e BE-së për shpëtimin e Greqisë, Spanjës, Portugalisë dhe Italisë nga falimentimi është më konservatore dhe vjen në disa faza, dhe jo përnjëherësh sic u bë në SHBA. Fundja SHBA-të kishin luksin të kreditoheshin në bankat kineze dhe nafta arabe. BE-ja nuk mundi t’ia lejonte vetes një manovër të tillë. Ergo, kriza e EURO-s!

Tmerr i vërtetë! Lëmsh i vërtetë!

Tani, njeriu ndalet dhe mendohet me të drejtë. A nuk jemi me fat ne si shtet fundërrinë e Evropës që nuk jemi aq ambiciozë dhe aq të ditur sa ç’ishin amerikanët dhe evropjanët?! Vallë, a nuk duhet të jemi të lumtur që kapacitetin tonë ekonomik dhe tepricën financiare nuk u gënjyem ta çojmë atje ku nuk e kemi vendin, të rrezikojmë kursimet tona duke i investuar nëpër derivate financiare?! Në fakt, fati jonë është se nuk e kemi as tepricën financiare në formë kursimesh që ta investojmë në derivate të rrezikshme financiare, as mendësinë që të kuptojë se çka ndodh në botë. Për ne globalizimi është vetëmse Facebook dhe Coca Cola.

Në të vërtetë, varet se si e sheh atë gotën e famshme që disa e shohin gjysmë të mbushur, disa të tjerë e shohin gjysmë të zbrazur. Nëse ne vitet 2008 dhe 2009 binomi Gruevski-Stavreski mburrej me të drejtë me faktin që Maqedonia nuk ishte prekur nga kriza globale ekonomike, me siguri shumica prej nesh e ka parë gotën gjysmë të mbushur. Kjo sepse besoj shumicës, duke më përfshirë edhe mua, na ka munguar konceptimi i krizës globale ekonomike ta quajmë “post 2008”, duke mos patur informacionin e mjaftueshëm për atë se çka ishte kuptimi i gjithë asaj zhurme të këtyre viteve. Në të vërtetë, i lakmoj ata të paktë që e kanë parë atë gotë gjysmë të zbrazur (sa keq që nuk e kuptoja tim vëlla në atë kohë): Maqedonia është lojtar i vogël, me legjislaturë të vjetërruar dhe me treg të prapambetur financiar që nuk mund të ndërveprojë me tregjet financiare botërore, për të qenë e përfshirë në një krizë aq globale. Rrjedhimisht në vend që të mburreshin, binomi Gruevski-Stavreski duhej t’i binin murit me kokë se pse formacionet financiare vendase (ku formacion më i madh është vetë shteti) janë karkaleca të vërtetë që dijnë vetëm të harxhojnë atë që kanë krijuar pararendësit e tyre, Brezi i artë duke mos krijuar kapacitete të reja mendore dhe potenciale ekonomike që të dijnë të shfrytëzojnë në moment të duhur periudhën para krizës.

Nga ana tjetër, më kujtohet që mendjet e ndritura të politikanëve shqiptarë në vend, jo vetëm që nuk e kanë parë gotën as gjysmë të mbushur, si Gruevski-Stavreski, as gjysmë të zbrazur, si tim vëlla, por ende pyeten: Gota? Çfarë gote?

(vazhdon)

Shkrimi është shkruar enkas për Portalb.mk. Të drejtat e publikimit i kanë vetëm ©Portalb.mk dhe autori, sipas marrëveshjes mes tyre.