Stema shqiptare në koleksionin e kontit Ladislav Festetiq e vitit 1837 (FOTO)

Lexo pjesën paraprake: Stema shqiptare në koleksionin e stemave të Ivo Sarakës në Dubrovnik të vitit 1746 (FOTO)

Në bibliotekën e Matica sërpskës në Novi Sad ruhet një koleksion i stolisur bukur i kontit Ladislav Festetiq prej Tolne. Familja fisnike Festetiq rrjeth prej Turopoles së Kroacisë. Familja ka pasur tre tituj fisnikësh, e pikërisht – fisnikë në Kroaci, knjaza e kontë në Hungari. Në fillim të shek. XVIII një degë e kësaj familjeje u shpërngul në Hungari, ku fitoi emrin “de Tolna”. Një degë e kësaj familjeje i takon kontit Ladislav Festetiqit (1786—1848) dhe gruas së tij Zhozefina, princeshë prej Hohenzollern-Hechingeni. Pasardhësit e kësaj familjeje kontësh jetojnë ende në Hungari.[1]

E vetmja literaturë për këtë koleksion është artikulli i L. Çurçiqit, bibliotekar në Matica sërpska, që u botua në Zbornik za drust- vene nauke 29, Matica srpska, Novi sad 1961, fq. 118—121, prej kah edhe ne i nxorëm të gjitha të dhënat. Çurçiq ishte i disponuar dhe na vuri në dispozicion koleksionin që konsiderohet se është kopje nga viti 1837. Koleksioni është i lidhur fort mirë e pasur me lëkurë të bardhë, e në fund të tij shkruaj Rubcich St. Stematographia Bosnia et Serbia 1340. I vizatuar është në letër 40 X 25 cm. Gjithsej ka 157 fletë, prej të cilave dy të parat dhe shtatë të fundin janë të zbrazëta. Stemat e tekstet janë vizatuar ose shkruar vetëm në anën e përparshme (a) të fletës. Stemat janë vizatuar me pretendim të dikurshëm, por me pak sukses. Fleta e parë nis me Frater Andreas Kujuncxich de Krasllevo. . . Në fund të tekstit gjendet vula origjinale prej dylli. Nën disa stema shkruan Delineavit P. Jannes Kressishdie 26a Augusti 1837. Këto shënime janë vërtetim i gjallë se Ivan Kreshiq me të vërtetë ka kopjuar koleksionin e Fojnicës.[2] Për këtë operacion më hollësisht na informon Solovjevi, i cili ka shënuar se në verë të vitit 1837 konti Ladislav Festetiqi nga Tolna i është drejtuar provincialit të françeskanëve të Bosnjës me lutje që t’i bëjnë kopjen e koleksionit Fojnicës. Provinciali fra Andria Kujnxhiq nga Kresheva më 26 gusht 1837 ja dërgon kopjen e koleksionit të Fojnicës prej Ivan Kreshiqit. Kopja është punuar pa mjeshtëri me përzierje të alfabetit cirilik e latin prandej Ivan Kreshiq kërkon falje “përpara të ndritshmit Festetiq që nuk mundi me pendën e tij të ashpër të ngrihet deri në bukuritë e kohës sonë për shkak se si mostër ka pasur vizatime të vjetra”. [3] Prandaj ky koleksion më së shumti i ngjan koleksionit të Fojnicës.

Këtë koleksion ja shiti bibliotekës së Matica sërpskës ing. Sava Veliçkoviq prej Beogradi, i cili e ka blerë në Vjenë në shitoren e antikiteteve Giehofer un Rauchburg. Në artikullin e Çurqiçit nuk thuhet se ku është vlerë e kur i është shitur Matica sërpskës. Sido që të jetë, ky koleksion është interesant, për shkak se shkenca heraldike për atë nuk dinte deri në vitin 1961, kur Çurçiqi e botoi artikullin e tij.

Në këtë koleksion gjendet vetëm stema e Kastriotëve, e pikërisht në faqen 26. Stema është me ngjyra dhe ndryshon pak nga të tjerat, e të ngjashme, që ai i përmendëm (fig. 19). Mburoja është trekëndëshe, pak e prerë nga ana e majtë. Fusha e mburojës është e verdhë, ndërsa shqiponjat të zeza me kurora mbi krerë. Mbi stemë gjendet një shirit që është i zbrazët, e nën stemë gjendet shiriti tjetër në të cilin shkruan “Castriotichc”.

Stema shqiptare e kopjuar nga Historia e Pajsiut e vitit 1845

Në gjysmën e dytë të shek. XVIII populli bullgar ishte nën robërinë fetare greke, ndërsa politikisht nën Turqinë dhe për Evropën pothuajse ishte i panjohur e i harruar. Madje edhe sllavistët e njohur të asaj kohe gjuhën bullgare e konsideronin si dialekt serb.Edhe filologu sllav Kopitari (1780—1844) thuaja kurrgjë nuk dinte për të. Në vitin 1826 as Shafariqi, në veprën e tij Geschichte der sllav. Sprache nuk përmend asnjë libër bullgar dhe konsideron se ka vetëm 60.000 bullgarë që jetojnë midis Danubit dhe Ballkanit.[4] Në pragun e luftës ruso-turke të vitit 1828-1830, një gazetë moskovite çfaqte habinë se në Turqinë evropiane kishte njerëz që flisnin gjuhën “sllave-kishtare”.[5]

Në gjysmën e dytë të shekulit XVIII populli bullgar  ishte ende vetëm rajë, pa emrin nacional, pa qendra kulturore dhe pa udhëheqës ideorë. Rilindësi bullgar Aprillov thoshte se në atë kohë kishte mjaft intelektualë bullgarë që e konsideronin veten grekë dhe po i quaje bullgarë, ofendoheshin.[6]

Vetëm fshatari bullgar  e ka ruajtur kombësinë. Prej këtij rrethi të shëndoshë lindi edhe Pajski Hilendarski, i cili në vitin 1745 shkoi në Sveta Gorë, e në vitin 1758 u njoftua me historianin serb Jovan Rajiq, që kishte ardhur në Sveta Gorë. Në atë kohë Rajiqi konsiderohej si murgu më i kulturuar ortodoks. Rajiqi ishte nën ndikim të madh pansllav të rilindësve dalmatinas dhe dubrovnikas dhe në përgjithësi nën ndikimin kultural perëndimor. Këtë ndikim e transmetoi edhe te Pjasiu dhe ndikoi mbi të që të ndihet si bullgar dhe t’ja nisë shkrimit të Historisë së sllavëve bullgarë. Kështu Pajsiu Filloi të grumbullojë materiale nëpër bibliotekat  e pasura të Sveta Gorës.[7] Më 14 mars 1761 Pajsiu shkoi në Sremski Karllovc ku u takua përsëri me Rajiqin dhe shfrytëzoi bibliotekën e pasur të Karllovcit. Atje gjeti librat e Mavro Orbinit, Regno de gli Sllavi, Pesaro 1601 (në përkthim rus),[8] Historinë kozmike të Baronit (në përkthim rus),[9] Stematografinë e Pavle Riter Vitezoviqit,[10] Stematografinë e Zhefaroviqit[11] etj. Prej kësaj shihet qartë se edhe Pajsiu ka qenë nën ndikimin e asaj vale kulturore që vinte prej Republikës së Dubrovnikut dhe Dalmacisë mbi pothuaj të gjithë sllavët e Jugut, për çfarë fola më gjerë përpara. Këtë nuk e fshehte as vetë Pajsiu.[12]

Kështu Historia e Pajsiut, që e kreu në vitin 1762, nuk ishte një hulumtim kritik i së kaluarës në Bullgari, por luajti rol të rëndësishëm në zgjimin kombëtar të popullit bullgar, sepse në kopjetë shumta përhapej nëpër tërë Bullgarinë. Ka shuml kojime të Histrorisë së Pajsiut, si për shembull: kopja e Kotlendit e vitit 1765, e Samakovit në vitin 1771, e Rilës e vitit 1772, e Zheravenit e vitit 1772, e Kovalnit e vitit 1783, e Elenit e vitit 1784 etë tjera,[13] nga periudha e mëvonshme që me signatura të ndryshme ruhen në Bibliotekën popullore të Sofjes. Rol më të rëndësishëm në këtë drejtim ka luajtur kopja e Elenit, që është kopjuar në Elen prej Dojnë Gramatikut në vitin 1784 dhe po kjo ka qenë e lidhur  në një libër bashkë me Stematografinë e Zhefaroviqit. Për shkak se njëherë ka qenë Stematografia me stema, e pastaj Historia e Pjasiut , edhe kopjimet e tjera, që janë bërë prej kopjes së Elenit, në fillim kishin stema e shenjtër, e pastaj tekstin e Histroisë së Pajsiut. Prandaj stema ka vetëm në ato kopje të Historisë së Pajsiut që janë punuar në Bullgarinë Lindore. Kështu në kopjen e Shishkut, që ruhet në Bibliotekën popullore të Sofjes me nr.376 (fq. nr. 632) dhe që ka kapinë “historia sllaven-bolgarska” e që është kopjuar në vitin 1845, gjenden shumë stema. Në faqen 3 është stema bullgare, në faqen 4 stema maqedonase, në faqen 7 stema shqiptare etj. Stema shqiptare është vizatuar nën ndikimin direkt të Stematografisë së Zhefaroviqit, vetëm se vizatimi është i thjeshtësuar (fig.20). Titujt mbi stema janë të kuqe, e vetë vizatimi me teknikë bardhë e zi.
VAZHDON

[1] Viktor Duisin, Zbornik plemstva I Hrvatskoj, Stavoniji, Dalmaciji, Bosni-Hercegovini, Dubrovniku, Kotoru i Vojvodini. Zagreb MCMXXXVIII, 235.

[2] Janos Asboth, Bosnien und die Hercegovina. Wien 1888, 444.

[3] Solovjev, Prinosi, 117. Truhelka, ko je bio slikar, 87.

[4] Dr. Milan Prlog, Slavenska renesansa 1780—1848, Zagreb 1924, 157.

[5] Po aty.

[6] Po aty, 157.

[7] Иречекъ, История на Българитъ, Търново 1886, 648—649. Ивановъ, История славяноболгарска собрана и нареждена Пойсмен Мероманахаяъ въ лъто 1762. София 1914, XII, XXXII

[8] Боянъ Пенев, история на новата българска литература II. Българска литература пръзъ XVII и XVIII въкъ. София 1933, 207.

[9]Irecek, v. c. 649.

[10] Снъгоровъ, Първото печатница. „Македонски преглед” София 1939, 28.

[11] Ivanov, vep. e. cit. XXVII

[12] Ivanov, vep. e. cit. XXVII.

[13] Po aty, IV.