Hallqarje dhe llogaribërje në agun e Ramazanit

“Ekzistenca e unit është e varrur prej prodhimit dhe formimit të qëllimeve

Vazhda e jetës është e varrur prej ekzistencës së cakut dhe qëllimit.

Zileja e këtij karavani udhërrëfyes është caku dhe qëllimi”.

Muhammed Ikbal

“Kush është kundër historisë, nuk ka mundësi që përnjëherë të vërejë se pë cilën histori është…Edhe historia e filozofisë mund të jetë vetëm një formë ku do t’i kushtohet rëndësi kujdesit për atë që vjen, nëse kemi dëshmitarë në atë që ka kaluar”.

Hans Blumenberg

Nga Metin Izeti

Bota bashkëkohore, si hapësirë e përqëndruar në triumfin e arsyes shkencore dhe teknike, përfaqëson, si rend krejtësisht të ri shoqëroro-historik, teorinë/praktikën e mbijetesës sonë brenda modernitetit. Fuqitë institucionale dhe trajtëdhënëse-duke filluar prej atyre ekonomiko-tregtare deri te ato politiko-fetare- i përcaktojnë kornizat e “lojrave gjuhësore” (language game), (Witgenstein) dhe parashtrojnë pyetjet për konceptin dhe qëllimet e diciplinave jetësore të sodit.

Përvoja e re e të menduarit filozofik mundohet të përjashtojë prej kornizës shumë trajta të tëhuajësimit dhe skllevërimit, të asaj fuqie trajtëdhënëse që e ngatërron modernitetin dhe që bën të pamundshëm lirinë dhe pjekurinë, atë “domosdoshmëri paralizuese të kohës”. Kjo përvojë filozofike në relacionin e saj ndaj realitetit shkon edhe më larg, prej ideologjishmërisë dhe dogmatikës deri te individi i  tëhuajësur. Një problem të ngjasjshëm kemi edhe me krijimin dhe vetëvendosjen e barazpeshës fetare Islame. Çështja e vendosjes së saj qëndron në dilemën e shpëtimit nga robëria dhe tëhuajësimi i kulturave që e rrethojnë dhe janë pishtarë të realitetit modern njerëzor dhe klithmës së atyre të cilët janë jashtë proçeseve dhe nuk mund t’i përgjigjen nevojave dhe koncepteve të njeriut modern.

Njeriu nuk është qenie e fshirë dhe e hudhur në arenën ekzistenciale, përkundrazi është transformator që e ka racionalizuar dhe e ka bërë të përkapur gjendjen e padefinuar dhe të paqartë. Si rrjedhojë njeriu e ka bërë të kuptueshme botën. Për këtë është që me fundin e njeriut në këtë botë përfundon edhe jeta e botës në tërësi. Në elementet përmbajtëse dhe përfaqësuese të gjithësisë duhet të jetë njeriu që të mund të flitet për ekzistencën në përgjithësi. Nëse do ta kishim shprehur në gjuhën e teozofisë islame (irfan, marifet) do të kishim thënë që njeriu është qenie që me vehten dhe në vehte ka kristalizuar bashkimin e botës së idesë dhe formës. Njeriu dhe historia e tij longitudale dhe latitudale, gjegjësisht ajo e zbritjes së tij vertikale prej Zotit dhe e shtrirjes së tij në reliefin ekzistencial është një pasqyre e përfaqësimit të asaj që ekziston jashtë vehtes së tij. Njeriu me prezencën e tij e bën të zëshëm heshtjen e ekzistencës në gjithësi, por njëkohësisht i jep zë edhe ekzistencës së Zotit. Do të thotë që qëllimi i krijimit të njeriut është përkushtimi dhe njohja e Fuqisë Krijuese dhe Edukuese të gjithësisë në kuadër të shfrytëzimit të begative që i janë dhënë në dorëzim.

Një vlerësim i tillë i njeriut në historinë e mendimit islam fillon të vlerësohet që nga momenti i përfaqësimit të dijes hyjnore në personalitetin e Ademit a.s. në momentin kur ai në arenën parazënafillore me urdhërin e Zotit doli para melekëve dhe emërtoi, ose më mirë thënur konceptoi, i bëri të kuptimshme sendet e prezentuara. Si pasojë mund të themi se njeriu për shkak se ka aftësi ti dijë emrat, “konceptet”, ka mundësi të përkufizojë gjërat dhe mund të thellohet në  njohjen e realitetit të tyre, është emërtuar si halife (mëkëmbës) i Zotit në faqen e dheut.

Çështja e të qenurit mysliman dhe përjetimit të identitetit qenësor, sot,  është temë mjaftë origjinale, frymëzuese, provokative dhe motivuese nga aspekti shkencor, ndërsa mbi të gjitha këto, mjaftë e dobishme nga aspekti shoqëror në një kohë të tranzicionit qytetar dhe  katrahurës marramendëse të globalizmit, kur popujt dhe mjediset e ndryshme të përmbledhura në këtë proçes përpiqen të gjejnë identitetin e tyre autentik sociokulturor. Manifestimet e ndryshme të identitetit të njeriut dhe shoqërisë moderne paraqesin trajtat e ndryshme të qenësisë së tyre shoqërore. Këta trajta të ekzistencës shoqërore e përbëjnë botën reale të njeriut, ashtu si ai e jeton dhe si konceptualisht e reflekton në vetëdijen shoqërore. Pikërisht për këtë diskutimi rreth identitetit ngërthen përfshirjen e këtij problemi të ekzistencës njerëzore në dy aspekte kryesore, edhe atë: Personal të brendshëm dhe sociokulturor të dukshëm.  Feja dhe literatura e shenjtë-në rastin e Islamit, Kur’ani dhe Hadithi- zgjaten dhe kanë ndikim në të dy aspektet e përfaqësimit të identitetit thelbësor dhe qenësor njerëzor si dhe manifestimit të tij nëpërmjet të kulturës dhe traditës së ngritur nga ky thelb fetar në përditshmërinë shoqërore.

Llogaribërja pasqyrë kuptimore e qenësores në ne…

Çështja e personit është problem kryesor i filozofisë ekzistenciale. Unë them “unë” para se të jem i vetëdishëm për personin  tim. “Un’i” është i parmë dhe jo i diferencuar dhe nuk parafytyron studimin e individit. Un’i është dhunti parazanafillore, ndërsa individi arritje  latidudinale hapësinore. Unë në vete duhet të sendërtoj person dhe ky sendërtim është luftë dhe përpjekje e palodhshme. Vetëdija për personin dhe sendërtimi i personalitetit janë të dhimbshme. Personi paraqet dhimbje dhe shumica pajtohen me humbjen e tij për të mos e ndjejtë këtë dhimbje. Vetë ideja e xhehennemit është e lidhur ngushtë  me  kultivimin e personit. Individi pa personalitet nuk e njeh ferrin. Personi nuk është identik me individin, pasi individi është kategori naturaliste dhe biologjike. Individi nuk është vetëm shtaza dhe bima, por edhe perla, gota, lapsi. Personi është kategori shpirtërore e jo naturaliste. Ai i përket përmasës shpirtërore e jo përmasës fizike. Ai krijohet me depërtimin e shpirtit në materie. Nuk ka person pa inkuadrimin e shpirtit në strukturën trupore të njeriut. Njeriu mund të ketë individualitet hamendës por të mos ketë personalitet.

Personi nuk është natyrë ashtu si nuk është edhe Zoti. Njëra me tjetrën janë në lidhje të ngushtë, pasi personi është pasqyrim i cilësisë hyjnore në dukshmëri. Personi paraqet ekzistencën e mbivetshmërisë. Personi para së gjithash është kategori e konceptuar dhe është përfaqësim i idesë së krijimit.

Është mjaftë interesante që fjala latine “persona” ka kuptim të “maskës “ dhe është e ndërlidhur me shfaqjen teatrale. Personi para së gjithash është hije. Në hijen, përveç asaj që njeriu zbulohet shumë pak, ai edhe e mbron veten prej ndeshjes me materialen. Për pasojë, shfaqja teatrale nuk është vetëm dëshirë për të luajtur rolin e jetës, por edhe nevojë dhe dëshirë për të mbrojtur veten prej botës që e rrethon, gjegjësisht të qëndrohet me veten në thellësi. Instikti i teatrales ka dy dimensione. Ai është i lidhur ngushtë me paraqitjen e njeriut në shumësinë sociale. Në këtë shumësi personi dëshiron të merr pozitë dhe të lozë rolin e tij. Ndërsa nga ana tjetër, “Un’i” shndërrohet në “Unë” tjetër, tjetërsohet dhe e vendon maskën.

Njëri prej problemeve më degraduese nga aspekti i personalizmit ezoterik të njeriut është lozja rolit kundërshtues me personin e tij dhe krijimi  individit gjegjësisht identitetit të rrejshëm, ose më mirë thënë kundërshtues me krijimin parazënafillor të tij. Feja, si realitet etern i krijimit dhe relacionit metahistorik të njeriut, identitetin esencial të tij e sheh në konceptimin dhe formimin real të Un’it të tij. Ky Unë real atij do t’i mundësonte të njihet me Shkakun dhe Parapëlqyesin e krijimit, gjegjësisht Fuqinë krijuese. Pikërisht për këtë edhe njeriu në formimin dhe përjetimin e identitetit real të tij duhet të orientohet drejtë origjinës së tij dhe thelbësisht të njohtohet me Un’in e vet. Un’i, thotë Ikbali, paraqet njohjen e ekzistencës personale të njeriut, mbështetjen  dhe sigurinë në veten, respektin ndaj vetes, prezentimin e mundësive dhe aftësive personale dhe assesi nuk ka të bëjë me ndjenjat e egoizmit dhe qibrit. Ikbal’i për dallim nga filozofët tjerë muslimanë, si Farabiu, Ibn Sina, të cilët fillojnë me problemet kozmologjike dhe arrijnë te njeriu, fillon prej eksperiencës njerëzore dhe me të mundohet të zbërthejë problemet metafizike.

Islami  shërbimin më të madh njerëzimit ia ka bërë në vitalizimin e idesë së Un’it real dhe përjetimit të identitetit të vërtetë njerëzor. Islami, për dallim nga shumë botëkuptime filozofike idealiste ngjarjet e kësaj bote i sheh si një pjesë të realitetit. Kur’ani kërkon prej njeriut që të forcojë un’in e tij dhe të luftojë me çdo lloj të të keqes. Mëkëmbësi i Allahut xh.sh. në faqe të dheut dhe bartësi i emanetit të Allahut nuk mund të qëndrojë duarkryq para shkatërrimit të vetes dhe para së keqes.

Përkapjen origjinale të përmasës së Unësisë së pastër të njeriut e shohim edhe në konceptin e njeriut të përsosur ose gnostikut në islam. Gnostik është personi që në pasqyrën e unësisë e ka pamur veten e tij dhe nëpërmjet të pelegrinazhit në urtinë primordiale ka arritur shkallën e ndritjes. Arif’i është njeri i ndritur i cili me vetënjohjen e mundimshme, vetëdijësimin, rrugën kreshnike të dashurisë dhe urtisë, shkëlqimin e adhurimit të zemrës (dhikr) dhe adhurimit të mendjes (fikr) bëhet njohës par excellence i vetes dhe në bazë të kësaj njohjeje formon identitetin e tij të vërtetë njerëzor.

Hapësira dhe koha më e pafundtë, hijerokozmosi dhe metahistoria e ngritjes së mbretësisë së amshueshme të urtisë primordiale është në brendinë e mikrokozmosit gjegjësisht,  njeriut. Intima dhe personi njerëzor është qendër, teatër shpirtëror, hapësirë e patrajtë dhe paformë  ku atributet hyjnore përfaqësojnë pasqyrimet dhe reflektimet më marramendëse.  Ndjenja e njeriut për qenien personale si mikrokozmos dhe si vendreflektim i cilësive hyjnore do t’i mundësojë atij të njohë realisht veten dhe identitetin e tij personal ezoterik ta ndërtojë nën kontrolin absolut të Allahut të Lartmadhëruar. Një gjë e tillë personin do ta lidhte në aspekt të normave morale dhe ndiesisë për prezencën e qenësisë hyjnore mbi supe gjegjësisht edhe më afër se damari i qafës.

Hallqarje për fenë dhe identitetin sociokulturor të myslimanëve….

Nga aspekti i identitetit personal, njeriu i jonë i ballafaquar nga njëra anë me globalizimin e shpejtë dhe nga ana tjetër me tretjen e pandërprerë të kualitetve strukturale të personit të tij, është tejet e rëndësishme që ai të konceptojë origjinën ezoterike të personit të tij të përbërë prej shpirtit dhe trupit. Shkenca dhe ideologjia e modernitetit me thellimin në shkencat dhe diciplinat statistikore kujdesin e fokusoi në materialen dhe shfaqjen e veprimeve të ezoternes në njeriun, ndërsa e la krejtësisht pas dore përkapjen e vërtetë të shpirtit dhe përmasave të tija. Injorimi i shpirtit solli deri te ajo që njeriu të tëhuajësohet dhe tjetërsohet nga identiteti origjinal i tij, gjë që nuk është bërë kurrë më parë në historinë njerëzore. Ne gjithmonë kur flasim për orientimet e identitetit tonë fokusohemi në dukshmërinë dhe aspektet socio-antropologjike të tij, dhe harojmë se në vetë përkufizimin e identitetit të njeriut bën pjesë edhe shpirti si kategori ekzistenciale dhe thelbësore e qenësisë njerëzore. Pikërisht për këtë mendoj se në formimin dhe përjetimin e vërtetë të identitetit tonë duhet t’i kthehemi origjinalitetit të personit të njeriut, përkapjes së intimës shpirtërore dhe rrugës sapiens ekzistenciale për njohjen e vetvetes, e kjo është e mundshme vetëm nëpërmjet të jetësimit të vërtetë të vlerave fetare.

Identiteti sociokulturor i njeriut është bota e tij reale dhe ideale (familja, shoqëria qytetare, kombi, feja dhe filozofija, morali dhe drejtësia, shteti dhe politika) e reflektuar në vetëdijen e tij dhe në jetën e përgjithshme shoqërore të tij. Ky identitet është i nënshtruar proçeseve dhe ndryshimeve të ndjekura me konflikte shoqërore. Identiteti ka qenë shkas për themelimin dhe veprimin e forcave të ndryshme shoqërore dhe lëvizjeve fetare në historinë e njerëzimit.

Problemi i funkcionimit të identitetit të vërtetë paraqitet në shoqëritë etno-plurale dhe pluralo-religjioze. Marrëdhëniet e moralit dhe religjionit dukshëm ndikojnë në artikulimin dhe profilimin e identitetit sociokulturor të individit dhe shoqërisë së caktuar. Interakcioni i religjionit dhe moralit është mjaftë e shprehur dhe feja me të vërtetat dhe urdhërat e veta si dhe me praktikën ritualo-adhuruese fuqishëm e determinon botëkuptimin e përgjithshëm mbi botën. Për më tepër e vërteta e shpalljes hyjnore determinon edhe jetën edhe vdekjen, imanenten dhe transcedenten, duke shfaqur fotografi të tërësishme të strukturës metafizike të jetës dhe botës, pozitës dhe rolit të Qenies Absolute në të, gjegjësisht Krijuesit të Përgjithshëm, Allahut xh.sh.

Nuk ka aspak dyshim se identiteti sociokulturor si dhe ai personal i joni është thellë i rrënjosur në sferat e fshehta të strukturës metafizike të fesë. Shpallja hyjnore dhe transcedentimi njerëzor si udhë e sendërtimit të përmbajtjes dhe kuptimit të shpalljes dhe afrimit deri te Zoti xh.sh. janë parametrat themelore me të cilat përcaktohet struktura dhe karakteri i metafizikës së çdo feje të shpallur. Struktura themelore metafizike transponohet në realitetin shoqëror (zakonor), kulturor dhe politik si veprimtari e përgjithshme materiale dhe kuptimore vepruese. Në përgjithshmërinë e tij, gjegjësisht në kulturën dhe qytetërimin kristalizohet “kahja kulturore”, kahja menduese, konceptuese rreth botës dhe njeriut-vetvetes brenda saj dhe misionit në të. Islami si  fe e shpallur  në këtë mënyrë e krijoi bazën teologjiko-metafizike për konstituimin e identitetit sociokulturor.

Të gjithë popujt që e kanë paranuar Islamin në formimin e identitetit të tyre, kush më tepër e kush më pak, dukshëm janë ndikuar prej elementit fetar dhe reflektimi i besimit të tyre në përditshmëri nëpërmjet të ibadeteve është bërë pjesë përbërëse e kulturës dhe qytetërimit të tyre. Identiteti i cili i mundëson personit që të përjetojë veten si person të pavarur,  të vetëdishëm për pozitën e tij shpirtërore dhe shoqërore, tek njeriu i jonë është formësuar nëpërmjet të fesë Islame, gjegjësisht Islami është bërë pjesë e pandarë e identitetit tonë real (merret vesh te pjesa e poupullatës që e kanë pranuar Islamin). Marrëdhëniet e njeriut tonë me veten dhe me mesin që e rrethon, herë pas here edhe më gjerë janë rregulluar në bazë të parimeve Islame të cilat me kalimin e kohës në disa përmasa shoqërore kanë marrur edhe trajtën e zakoneve dhe dokeve.

Sot njeriu i jonë, por edhe njeriu në përgjithësi në faqen e dheut, është i ballafaquar me krizë të identitetit. Kjo krizë është rezultat i proçeseve marramendëse botërore të zhvilluara në kundërshtim me shpirtin real njerëzor. Transponimi i shpirtit jo real njerëzor në shoqërinë njerëzore rezultoi me katrahurë dhe paidentitetshmëri të kobshme.

Problemin e krizës së identitetit është më se e vërtetë se e hasim te pjesa e madhe e të rrinjve të cilët janë rritur dhe edukuar me absolutizmin e mekanikës letargjike të modernitetit. Në periudhën e rinisë personi përpiqet që të integrojë identifikimet e ndryshme  të cilat i imponohen nëpërmjet të mediumeve të ndryshme. Burimi i identitetit të tij është i përmbajtur në sintezat sukcesive të cilat i krijon egoja nëpërmjet të zhvillimit, duke integruar dalëngadalë trajtat praktike të individuumit të reklamuar, e motivuar gjithnjë nga potencialet pasionike. Në këtë periudhë të formimit të identitetit, kur personi shumë lehtë mund të marrë tatëpjetën, religjioni luan rol tejet të rëndësishëm në formimin dhe përjetimin e brendisë reale të identitetit personal dhe sociokulturor.

E vetmja zgjidhje për krizën e identitetit njerëzor është diagnostifikimi i gabimit të bërë, e që sipas meje është në braktisjen shpirtit të urët dhe ngopjen e tepërt të barkut me ushqime të shpejta ”fast food”, ndërprerjen e koloritësisë kulturore dhe largimin e të vërtetave të shpalljes prej jetës shoqërore, e pas kësaj evitimi i saj me çiltërsinë e Librit të Allahut dhe pragmatizmin e traditës profetike.